VOAL

VOAL

Please Wait ...
0%

VOAL

E arrestuan se kur vdiq Enveri u lye me buzëkuq dhe bënte xhiro- Historia e rrallë e Nora Prosit, i tha Sigurimit: Zinë le t’ja mbajë Nexhmija

By | November 2, 2019

Dashnor Kaloçi/ Publikohet historia e panjohur e profesor Fejzi Dikës, poetit dhe përkthyesit të famshëm i cili në periudhën e Monarkisë së Zogut ishte diplomuar për Filozofi në Montpelié, ku jetoi në një dhomë me Enverin, por pas mbarimit të Luftës rrugët e tyre u ndanë përgjithmonë pasi Fejziu kishte bindje antikomuniste dhe si rezultat, në vitin 1983 kur Enveri i dërgoi Sulo Gradecin për t’i kërkuar që të shkruante kujtimet për periudhën e studimeve në Francë, ai refuzoi në mënyrë kategorike. Pas kësaj në shënjë hakmarrje i arrestuan djalin, Nilsin dhe ja dënuan me 8 vjet burg politik, kurse ditën që vdiq Enveri, i arrestuan dhe bashkëshorten, Nora Prosi Dika, pasi ajo u vesh mirë dhe u lye me buzkuq të ndezur duke bërë xhiro në bulevardin kryesor të Tiranës në mënyrë demonstrative….

FEJZI DIKA

Ndonëse Fejzi Dika e kishte pasur Enver Hoxhën shok klase që nga Liceu i Korçës dhe gjithashtu edhe gjatë periudhës së studimeve në Francë, ku ata të dy banuan në të njëjtën bujtinë për më shumë se dy vite, Fejziu nuk kishte   konsiderate pozitive për Enverin. Përkundrazi ai fliste  keq për ish- shokun e tij të klasës, duke thënë se gjatë kohës kur ata ishin në Francë, Enveri nuk studjonte fare dhe e kalonte të gjithë kohën duke u marrë me femra. Po kështu Fejziu na tregonte se Enveri jo vetëm që nuk ulej të studionte, por ai mundohej të vinte në lojë shokët e tij student që rrnin gjithë kohën mbi libra, duke u thënë se ata ishin të marrë. Këto gjëra Fejziu na i ka treguar që nga koha kur Enveri erdhi në pushtet në 1945-ën dhe kur binte biseda rreth tij, ai shprehej: ”Unë çuditem se si arriti ky person të dilte në krye të lëvizjes popullore, dhe të qëndrojë në krye të shtetit për disa dekada duke sunduar në mënyrë diktatoriale”. Aty nga fillimi i viteve 1970-të, Enver Hoxha me anë të njerëzve që shërbenin pranë tij, i dërgoi fjalë Fejziut, duke i thënë se e priste në zyrën e tij. Por Fejziu nuk kishte asnjë dëshirë që të shkonte për t’u takuar me të, dhe u tha atyre se ishte i sëmurë e nuk dilte dot nga shtëpia. Pas kësaj Enveri i dërgoi Fejziut, Sulo Gradecin, i cili i tha atij që po të donte të shkruante kujtimet e tija për periudhën që kishte qënë në Francë me Enver Hoxhën. Por Fejziu refuzoi në mënyrë kategorike të shkruante kujtimet e tij për Enverin, duke thënë se nuk i kujtohej asgjë nga ajo kohë. Në atë kohë që ne e morëm vesh se Enveri e kishte kërkuar Fejziun, shkova menjëherë në shtëpinë e tij dhe i thashë: ”Meqense Enveri ka kërkuar të takohet me të gjithë ish-shokët e tij të vjetër, shko takoje dhe ti”. Pas kësaj Fejziu m’u përgjigj: ”Po rri moj Drita se nuk e njihni ju Enver Hoxhën, atë e njoh unë”. Njeriu që flet dhe dëshmon për Memorie.al, është Drita Dika (Morava) vajza e xhaxhait e ish- profesorit të frengjishtes Fejzi Dika, e cila rrëfen gjithë historinë e panjohur të kushëririt të saj dhe marëdhëniet e tij me Enver Hoxhën, të cilin e kishte pasur shok klase që nga Liceu i Korçës dhe për dy vite kishin banuar së bashku në një bujtinë në Monpelié të Francës.

Po cila është e kaluara e Fejzi Dikës, si arriti ai të diplomohej në Francë dhe cili ishte qëndrimi i tij, pas kthimit në Shqipëri në periudhën e Monarkisë e gjatë viteve të pushtimit fashist? Cilat ishin arsyet që ai nuk u pajtua me politikën e regjimit komunist që erdhi në fuqi në vitin 1945 dhe përse ai e ndërpreu pasionin e tij të rinisë, poezinë, dhe nuk shkroi më asnjë varg deri sa vdiq në 1983-in. Si u arrestua ai në incidentin e bombës në Ambasadën Sovjetike në 1950-ën, dhe përse ambasadori sovjetik ndërhyri për lirimin e tij? Cilat ishin mardhëniet e profesorit të frengjishtes me ish-shokun e klasës Enver Hoxhën dhe përse ai refuzoi të shkruante kujtimet për të? Përse bashkëshortja e Fejziut, Nora Prosi, doli me buzë të kuqe ditën që vdiq Enveri, dhe cila ishte përgjigja që u dha ajo njerëzve të Sigurimit të Shtetit, të cilët në shenjë hakmarrje i dënuan djalin me 8 vite burg politik. Lidhur me këto histori të panjohura të Fejzi Dikës e familjes së tij, na njeh me dëshminë e saj kushërira e tij, Drita Dika, si dhe bashkangjitur me këto dëshmi, po publikojmë edhe disa nga shënimet autobiografike që Fejziu ka lënë të shkruara me dorën e tij.

Pasioni e Fejziut për poezinë

Sipas dëshmive të të afërmve të Fejzi Dikës dhe të njohurve të tij të ngushtë, përveçse një zgjuarsie natyrale, ai ishte dhe shumë studjoz, gjë e cila u vu re që në bankat e Liceut të Korçës ku ai doli me rezultate të larta dhe fitoi të drejtën e studimit për në Francë. Periudha e qëndrimit në Francë e ndihmoi atë dhe në formimin e mëtejshëm si intelektual, pasi ai përveç fushës së Filozofisë ku dhe u diplomua, studjoi letërsinë botërore dhe arriti të njihte dhe përvetësonte më së miri kryeveprat e asaj letërsie. Por një nga pasionet më të mëdha që kishte Fejzi Dika, ishte poezia, pas së cilës ai  shkëlqeu që kur ishte në Liceun e Korçës në fundin e viteve ‘20-të. Lidhur me këtë, Drita Dika (Morava) dëshmon: “Pasionin e tij për poezinë Fejziu e ushtroi  edhe gjatë viteve që studio në Francë, por periudha më e artë e krijimtarisë së tij ka qenë në vitet 30-të, kur ai nisi të botojë poezitë e tij të para në gazetat e revistat letrare të asaj kohe. Që me prezantimet e tij të para në shtyp, ai u bë shumë i njohur si poet lirik dhe kritika e asaj kohe e krahasonte atë me Lasgush Poradecin, të cilin Fejziu e kishte mik të ngushtë.

Ndarja me Enver Hoxhën

Ndonëse Fejzi Dika e kishte  pasur Enver Hoxhën shok klase që në bankat e Liceut dhe gjithashtu edhe në Francë ku jetuan për afro dy vjet në të njëjtin ambient, Fejziu nuk kishte asnjë lloj konsiderate për Enverin dhe rrugët e tyre u ndanë që pas kthimit nga Franca. Si gjatë viteve të Monarkisë ashtu dhe në kohën e pushtimit fashist të Shqipërisë, ndryshe nga shoku i tij Enver Hoxha, Fejziu nuk u përzie fare në politikë, por ai iu përkushtua vetëm poezisë dhe studimeve në fushën e Filozofisë e Pedagogjisë. Ndonëse Fejziu kishte bindje antifashiste, gjë e cila bëhet e ditur edhe nga dëshmitë e të afërmve të tij e nga shënimet autobiografikeqë ai ka lënë të shkruara, ai po ashtu ishte edhe një antikomunist i vendosur. Këtë qëndrim ai e mbajti edhe pas vitit 1944 ku komunistët erdhën në pushtet dhe ish-shoku i tij u bë numri një i shtetit shqiptar. Lidhur me këtë, vajza e xhaxhait të tij, Drita Dika (Morava) dëshmon: ”Fejziu jo vetëm që nuk ushqente asnjë lloj simpatie për Enver Hoxhën, por përkundrazi ai e urrente atë dhe bënte habi se si ai njeri me karakter e moral të dobët, e me shumë mungesa në formim e kulturë, që nuk kishte hapur asnjë libër në Francë, u bë udhëheqësi kryesor i Shqipërisë. Fejziu kur na tregonte për periudhën e Francës, na thoshte shpesh se Enveri jo vetëm që nuk ulej asnjëherë të studionte, por ai i përbuzte dhe mundohej t’i vinte në lojë shokët e tij, të cilët i quante dhespot. Këtë qëndrim ndaj Enverit, ai e mbajti edhe në atë kohë që Enveri erdhi në pushtet dhe nuk i shkoi asnjëherë për t’u ankuar për padrejtësitë e shumta që i bëheshin. Duke qenë se Fejziu e urrente shumë regjimin komunist që erdhi në fuqi në vitin 1944, ai (martesën e dytë) e lidhi me familjen Prosi, e cila konsiderohej një familje borgjeze dhe reaksionare. Në vitin 1951, (pasi gruaja e parë pati një sëmundje të pashërueshme dhe ndërroi jetë) Fejziu u martua me një vajzë të re, të quajtur Nora Prosi, ndonëse e dinte mjaft mirë se ajo martesë do t’ia rëndonte akoma dhe më shumë pozitën e tij në sytë e regjimit në fuqi. Nora rridhte nga një familje e njohur aristokrate, Prosi (të cilët e kishin shtëpinë aty ku sot është Muzeu Kombëtar) dhe babai i saj, Athanas Prosi, kishte mbaruar për Stomatologji dhe kishte një klinikë private. Në atë kohë pas martesës, Fejziu së bashku me Norën, u vendosën me banim tek shtëpitë e Prosëve, pasi ai nuk kishte një banesë të tijën në Tiranë”, kujton Drita Dika (Morava) lidhur me martesën e kushëririt të saj me Nora Prosin.

Arrestimi për incidentin e Ambasadës

Pak kohë pas martesës me Fejziun, Nora Prosin e hoqën nga puna si spikere e Radio – Tiranës, duke e cilësuar si pinjolle të një familje borgjeze e reaksionare. Lidhur me peripecitë që e ndoqën Fejzi Dikës në atë kohë, Drita dëshmon: “Aty nga fillimi i vitit 1951 kur ndodhi incidenti i bombës në Ambasadën Sovjetike, në mes shumë të arrestuarve, gjoja si të implikuar në atë ngjarje, ishte dhe Fezi Dika, i cili në atë kohë u jepte mësime private të gjuhës shqipe disa nënpunësve të asaj ambasade. Atë ditë që mësuam arrestimin e Fejziut, unë dhe motrat e mija u mërzitëm shumë dhe duke ditur problemet e tij me Enver Hoxhën, mëndja na shkonte vetëm për keq. Duke qenë se ne nuk kishim vëlla dhe Fejziun e kishte rritur babai ynë Asimi, ne e konsideronim atë si vëllanë tonë dhe ai na quante motra. Fejziu mundi të lirohej, vetëm një ditë para se 22 personat e arrestuar t’i çonin drejt pushkatimit dhe kjo gjë u bë e mundur vetëm në sajë të ndërhyrjes së vetë ambasadorit sovjetik tek Enver Hoxha, i cili i doli atij garant se Profesor Fejzi Dika, nuk mund të ishte i implikuar në hedhjen e bombës në ambasadën e tyre. Po të mos kishte qenë ambasadori sovjetik, pushkatimi i Fejziut do të ishte i pashmangshëm, për arsye se në grupin e 22 personave që u pushkatuan gjoja si të implikuar për hedhjen e bombës, një pjesë e tyre kishin studiuar me Enverin në Francë. Atë ditë që u lirua ai, të gjitha ne motrat kishim dalë për ta pritur në qendër të Tiranës, aty ku ka qenë”Kursali” dhe sapo u takuam, ai na tha: ‘Shpëtova dhe këtë herë”, kujton Drita Dika, lidhur me arrestimin e Fejziut për incidentin e Ambasadës Sovjetike në Tiranë në marsin e vitit 1951.

Në shoqërinë e Lasgush Poradecit

Pas ngjarjes së “bombës në ambasadën sovjetike”, me urdhër të qeverisë shqiptare, profesor Fejzi Dikën e larguan nga ajo ambasadë ku ai u jepte mësime private disa nënpunësve të saj. Kjo gjë dëshmohet edhe nga shënimet autobiografike që Fejziu i ka shkruar vetë pak kohë para vdekjes. Në atë kohë edhe gruaja e tij Nora ishte pushuar nga puna dhe gjëndja e tyre ekonomike ishte mjaft e vështirë, pasi u kishte lindur dhe fëmija i parë, Edgari. Lidhur me këtë gjë, Drita Dika dëshmon: ”Pasi ngelën të dy pa punë, Nora u detyrua dhe filloi të qepte me makinë për të përballuar jetesën dhe gjëndjen e vështirë në të cilën ndodheshin. Në atë punë filloi ta ndihmonte edhe Fejziu, pasi në atë kohë atë nuk e lejuan që të jepte mësime private për gjuhët e huaja. Pas disa kohësh, në varësi të konjukturave politike të kohës, Fejziut i dhanë të drejtën të punonte si profesor i frengjishtes në disa nga gjimnazet e kryeqytetit. Por edhe pse u lejua të punonte në arsim, Fejziu hoqi dorë njëherë e përgjithmonë nga pasioni i për poezinë, sepse ai nuk mund të pajtohej me frymën e realizmit socialist që në atë kohë kishte pllakosur letërsinë dhe të gjitha fushat e artit. Përveç njohjes së Filozofisë dhe Letërsisë botërore, ai kishte njohuri të shumta edhe për pikturën, skulpturën, muzikën, dramaturgjinë etj.Fejziu nga natyra ishte një tip romantik, me ndjenja të holla dhe shumë sentimental. Në ato vite pjesën më të madhe të kohës ai e kalonte në shtëpi duke studiuar, apo duke biseduar me babanë tim Asimin që kishte qenë mësues. Edhe pse ishte në një gjendje të vështirë ekonomike, Fejziu e mbante shumë veten. Gjatë dimrit ai dilte i veshur shik. Kur dilte nga shtëpia ai shkonte në kafe “Kursal“ ku e prisnin miqtë e tij të vjetër, Lasgush Poradeci, Skënder Luarasi, Petro Marko, Sterio Spase, Mal Osmani etj, me të cilët bënte diskutime të gjatë për Filozofinë dhe Letërsinë. Përveç Lasgush Poradecit me të cilin kishte një miqësi të hershme, Fejziu kishte një shoqëri të ngushtë edhe me Profesor Skënder Luarasin, me të cilin kalonte pjesën më të madhe të kohës”, kujton Drita Dika për kushëririn e tij.

I refuzon Enverit kujtimet

Profesori dhe përkthyesi i famshëm i frengjishtes Fejzi Dika, pasi punoi si mësues i letërsisë dhe frengjishtes në disa nga gjimnazet e kryeqytetit, në vitin 1967 doli në pension. Aty nga viti 1973-‘74, ish-shoku tij i klasës, Enver Hoxha, i cili kishte filluar të shkruante kujtimet, u kujtua se një nga shokët e tij të Francës që jetonte ende dhe mund ta ndihmonte në atë punë, ishte dhe Fejzi Dika. Lidhur me këtë, Drita Dika dëshmon: ”Në atë periudhë me anë të njerëzve që shërbenin pranë tij, Enveri i dërgoi fjalë Fejziut, që të shkonte për ta takuar në zyrën e tij. Por Fejziu nuk kishte asnjë dëshirë për ta takuar dhe refuzoi në mënyrë kategorike, duke u thënë atyre se ai ishte i sëmurë dhe nuk dilte dot nga shtëpia. Pas kësaj Enveri dërgoi Sulo Gradecin, në shtëpinë e Fejziut dhe i tha se po të kishte mundësi të shkruante disa kujtime nga Franca, ku ai kishte qenë bashkë me Enverin. Por përsëri Fejziu nuk pranoi të shkruante kujtimet, duke i thënë Sulos se nuk i kujtohej asgjë nga ajo kohë. Në atë kohë që ne e mësuam se atë e kishte kërkuar Enveri, unë shkova menjëherë në shtëpinë e tij dhe i thashë:”Fejzi, meqënse Enveri i ka takuar të gjithë ish-shokët e tij të Francës, shko takoje dhe ti”. Pas fjalëve të mia, ai m’u përgjigj: ’Po rri moj Drita se nuk e njeh ti Enver Hoxhën, atë e njoh unë…! Fejziu nuk kishte asnjë dëshirë që të shkruante kujtimet për Enver Hoxhën, sepse ai nuk kishte asnjëlloj konsiderate pozitive për të, përkundraziai bënte çudi dhe na thoshte se si ishte e mundur që një njeri që nuk hapi asnjë libër në Francë, të vinte në krye të shtetit shqiptar. Pas refuzimit të Fejziut për të shkruar kujtimet, në shenjë hakmarrje, dy djemve të tij, Edgarit dhe Nilsit, nuk ua dhanë të drejtën për të vazhduar studimet e larta dhe ata punuan si punëtor në ndërmarrje të ndryshme”, kujton Drita lidhur me refuzimin që Fejziu i bëri Enver Hoxhës, për të shkruar kujtimet e Francës dhe hakmarrjen e tij duke ia lënë dy fëmijët pa shkollë.

Burgosja e djalit, Nilsit

Pasi kaloi një jetë plot peripecira dhe incidente, Profesori Fejzi Dika, ndërroi jetë në moshën 76-vjeçare, me 16 janar të vitit 1983. Lidhur me vdekjen e tij, Drita dëshmon: ”Ndonëse Fejziu e familja e tij shiheshin me sy të keq nga rregjimi komunist që i konsideronte ata borgjez dhe reaksionar, në vdekjen e tij, përveç ne të afërmëve të familjes, nuk munguan dhe disa nga shokët e tij që kishin mbetur ende gjallë. Fjalën e fundit mbi trupin e tij e mbajti Petro Marko, i cili foli me superlativa për ish-shokun e tij. Afro dy vjet e gjysëm më vonë, ditën që u mësua lajmi i vdekjes së Enver Hoxhës, e veja e Fejziut, Nora Prosi, pasi u vesh mirë dhe u lye me buzëkuq të ndezur, doli në shëtitje në Tiranë në mënyrë demonstrative që ta shikonin të gjithë. Në atë kohë Nora njihej mirë nga organet e Sigurimit, sepse familja e babait të saj, me dy vëllezërit Serafinin e Vlashin ishin të internuar në Dumre. Po kështu, i vëllai tjetër i saj Tonini, (muzikant i njohur, njeriu që i mësoi fizarmonikën Agim Krajkës) pasi kishte bërë dhjetë vjet burg, ishte arratisur nga Shqipëria. Nisur nga këto, dalja e Nora Prosit me buzë të kuqe ditën e vdekjes së Enver Hoxhës, ra menjëherë në sy të oficerëve të Sigurimit, të cilët e arrestuan menjëherë atë, në afërsi të Gjykatës së Lartë dhe e izoluan në një nga zyrat e saj. Aty oficerët e Sigurimit i thanë: ”Pse nuk mban zi për Enver Hoxhën, po je veshur kështu dhe del me buzë të kuqe?! ”Pas kësaj Nora iu përgjigj: ‘Unë jam veshur si i ka hije një intelektuale dhe sa për zinë për Enverin, atij le t’ia mbaj Nexhmija zinë’. Sigurimi i Shtetit e liroi Norën sepse ajo ishte në një moshë të thyer, por atë që bëri nuk do t’ia falte kollaj. Në shënjë hakmarrje, ata i arrestuan djalin e dytë Nilsin, të cilin e dënuan me shtatë vjet burg politik”, kujton Drita lidhur me dënimin e djalit të Fejziut, për arsye se nëna e tij Nora, doli në shëtitje me buzë të lyera, ditën e vdekjes së Enver Hoxhës. Në varrezat publike të Tufinës, ku prehet trupi i Fejzi Dikës, sipas amanetit që ai ka lënë, ndodhet i shkruar një epitapf, ku thuhet:

”Hodha trupin si lëvere

dhe qëndroj si shpirt i lire

në ç’do vënd në hapsirë

në botën pa mister.

I njehsuar krejt me jetën

përshkoj mbarë gjithësinë

bimën, shtazën dhe njerinë

Tani rroj me të vërtetën

mora formën e paprekshme

e gjeta qetësinë”.

Kush ishte Fejzi Dika, shoku i Enverit që s’u pajtua kurrë me të/ shënime autobiografike

Linda në Gostivisht të Kolonjës më 15 dhjetor 1907. Im atë Axhemi, i biri i Ajdinit, ishte një besimtar i bindur bektashi, me arsim shtatëvjeçar. Pas ardhjes sime në këtë botë, ai pati edhe dy fëmijë të tjerë, një vajzë dhe një djalë, të cilët vdiqën të vegjël, në ullishtat e Vlorës më 1914. Mëma ime, Zembereja, ishte bijë nga fshati. Ajo shquhej nga pamja, si punëtore dhe grua e urtë. Si gjithë kolonjarët, edhe familja ime e braktisi ç’kishte, për t’u shpëtuar mizorive greke dhe zuri ullishtat e Vlorës. U end andej- këtej në rrethin e Vlorës dhe atë të Beratit. Me t’u tërhequr grekët nga Kolonja dhe me ardhjen e italianëve, u kthye në fshat më 1916. Në atë kohë mamaja ime vuajti shumë: Banonte në një plevicë duke u ushqyer me barishte të kriposura me një dorë miell, të cilave u hidhte disa pika vaj. Gripi spanjoll rrëmbeu dy prindërit e mi dhe unë mbeta vetëm në mes të udhës. Një fqinj i familjes sime më strehoi, sepse kësisoj bëhej zot i tokave që më takonin mua. Unë kisha dy ungjër: Etemin dhe Asimin. Njëri ndodhej në Amerikë, tjetri në pjesën e Shqipërisë të okupuar nga ushtria austriake. Kështu që asnjeri prej tyre nuk mund të më vinte në ndihmë. Me mbarimin e luftës, Asimi i cili ishte mësues më mori në mbrojtjen e tij. Ai erdhi në Ersekë. Unë banoja më atë dhe nën drejtimin e tij kreva shkollën fillore pesë klasë më 1921. Kërkova bursë për të vazhduar në Liceun e Korçës, i cili kishte një vit që ishte hapur dhe preferohej nga të gjithë, sepsë profesorët ishin francezë dhe tekstet e lëndëve ishin po ato që përdoreshin në Francë. Lutja ime për të plotësuar arsimimin tim, mbeti pa përgjigje. Ndejta një vit pa shkollë. Vitin tjetër, im ungj, duke më parë vazhdimisht të mërzitur, më shpuri në Korçë dhe më la të banoja në “Hanin me dy porta”, në një dhomë bashkë me një shok të fillores, e më caktoi njëzet franga si shpenzime mujore. Kjo shumë, në shtrejtësinë e pasluftës, ishte e mjaftueshme për një jetesë të mjerueshme. U regjistrova në Lice, në klasën e shtatë. Punoja me zell të madh dhe qëndroja në një nivel të mirë të klasës, sa çdo muaj më jepnin tabelën e nderit. Gjatë kësaj kohe që vazhdoja mësimet në Lice, erdhi dhe më takoi drejtori, zoti Leon Monbayrran dhe duke më pyetur imtësisht, mësoi nga unë  gjendjen time të mjerueshme. Ai përdori të gjithë autoritetine tij pranë Ministrisë së Arsimit që të më jepej bursa, dhe pati rezultat. M’u sigurua jetesa në internat. Vazhdova rregullisht mësimet e mesme deri sa i kreva. Në shtator 1930, shkova në Francë, në Monpelié, si bursist, për të studjuar histori e gjeografi. Ky drejtim studimesh m’u inponua, kurse mua më pëlqente Filozofia. Një vit frekuentova fakultetin në degën e caktuar dhe vitin e dytë u futa në degën e Filozofisë ku pata rezultate përfundimtare të mira. Por inisiativa ime më vuri në rrezik të më pritej bursa. U ktheva në Shqipëri, ku, me ndërhyrjen e dy njerëzve shpirt mirë dhe me një rekomandim të zjarrtë të profesorit tim të Filozofisë, Marcel Foucault, dola nga kjo situatë e vështirë. Ministri i Arsimit, Hil Mosi, ma njohu të drejtën të kryeja studimet në Filozofi, por me kusht, bashkë me ato të Pedagogjisë. Pikërisht ashtu ndodhi. Në gusht të vitit 1934, kthehem në Shqipëri. Martohem me një mësuese të ve, Bahire Kasimati, një moshatare me mua, i tërhequr nga kultura e saj. Në tetor, emërohem profesor i gjuhës frënge në Elbasan, ku jap mësime mbi sociologjinë, gjithashtu dhe në lëndë pedagogjike. Invadimi i Shqipërisë nga forcat fashiste italiane më tronditi shumë. Bashkë me gruan lamë ç’kishim, me qëllim që të largoheshim nga atdheu sepse na tmerronte zgjedha e huaj. Kur mbrimë në Korçë, kufiri me Greqinë, i cili qëndroi hapur 24 orë, sapo ishte mbyllur. U detyruam të ktheheshim në krye të detyrës. Në dhjetor 1939, u transferova në Liceun e Korçës si profesor i frengjishtes dhe i filozofisë. Atje më gjeti lufta italo-greke. Dy ditë para hyrjes së grekëve në Korçë bashkë me gruan, ika me rrëmbim, sepse i kisha të gjalla mizoritë e tyre të 1914-ës. Me t’u dëbuar ata nga trualli i Shqipërisë, e zura përsëri vëndin që mbajta në Lice dhe më pas më emëruan si drejtor. Nuk më pëlqeu aspakqë të mbaja ofiqe nën okupatorin. Luftova për t’u shkarkuar nga përgjegjësia dhe ia mbërrita qëllimit duke mbetur si arsimtar i thjeshtë. Në fund të qershorit 1942 m’u sëmur gruaja dhe e shpura në Romë për ta kuruar, ku qëndrova dhe vetë me të. Pas katër muajsh erdhëm në Shqipëri, ku gjetëm transferimin për në Tiranë. Me çlirimin e Shqipërisë, të gjithë arsimtarët u konsideruan të pushuar. Kur dualën riemërimet, unë isha caktuar si profesor i frengjishtes në shkollën Tregtare të Vlorës. Nuk pranova të largohem nga Tirana, sepse gruaja ime vazhdonte të ishte e sëmurë. Qëndrova tre muaj pa punë, pastaj u dërgova në Vlorë i mobilizuar. Atje shërbeva tre muajtë e fundit të vitit shkollorë 1944-1945. Vitin shkollorë 1945-1946 e bëra në shkollën Pedagogjike të Elbasanit. U riktheva në gjimnazin e Tiranës si profesor i frengjishtes. Me heqjen e frengjishtes nga shkollat, u ngarkova të jepja Letërsi në Politeknikumin “17 Nëntori”. Aty pata rastin t’u mësoja gjuhën shqipe katër profesorëve sovjetik brënda një viti. Suksesi që pata me ta, bëri që të konsiderohesha si një person i aftë për t’u mësuar shqipen të huajve në kohë rekord, gjë që më siguroi një të ardhme të mirë përveç rrogës. Mirpo Shemsi Totozani, zëvëndës ministëri i Arsimit më transferoi në Liceun e Gjirokastrës, në vitin 1949, ku vajta si i mobilizuar. Në fillim të vitit shkollor 1950-1951 m’u komunikua pushimi. U ktheva në Tiranë, ku kisha gruan e sëmurë. Pasi ajo u nda nga jeta, u martova me Nora Prosin, të cilën e kisha njohur nja pesëmbëdhjet muaj më parë kur ajo ishte koriste në Teatrin e Shtetit. Tani ajo ishtej pa punë sikurse edhe unë. Lumturisht u thirra në Ambasadën Sovjetike për t’u mësuar shqipen disa punonjësve të saj, i paguar me orë. Atje fillova të jap mësime edhe në gjuhën frënge. Këtë punë e bëra dhe me rusë të tjerë, të ardhur me shërbim në Tiranë. Të ardhurat nga kjo punë ishin të trefishta nga ato si profesor. Por pas tre vjetësh e gjysëm, me ndërrimin e gjithë personelit të Ambasadës, me ndërhyrjen e qeverisë sonë, më larguan, dhe mbeta si peshku pa ujë. Gruaja ime Nora, kishte hapur një rrobaqepsi dhe kishte mjaft klientë, unë u bëra ndihmësi i saj në të qepur, në pastrim shtëpie dhe në të gatuar, për t’i shpëtuar punës së krahut. Në këtë mënyrë jetova një vit e gjysëm. Kishim një djalë pesë vjeç dhe ishim në pritje të ardhjes dhe të një fëmije tjetër të dytë. Pikërisht në këtë kohë, hyra në punë si përkthyes i gjuhës frënge në Kryesinë e Bashkimit të Grave. Ngarkesa e punës intensive dhe mërzitja më sëmurën: Fillova të vuaja nga hipertensioni dhe zemra. Me kërkesën time, u shqyrtua ç’ështja e punësimit tim si profesor dhe m’u njoh e drejta të kthehesha në Arsim, pas katër vitesh punë në Kryesinë e Bashkimit të Grave. Kësisoj e mbylla veprimtarinë time si profesor, duke dalë në pension në moshën gjashtëdhjet vjeç.

Këtë shënim autobiografik që Fejzi Dika i ka shkruar pak kohë para vitit 1983 kur ai u nda nga kjo jetë dhe ia ka lënë në ruajtje familjes, nuk e pasqyrojnë plotësisht gjithë tabllonë e vërtetë të jetës së tij. Sipas dëshmive të familjarëve dhe të afërmve të tij, ai ka pasur një jetë plot vuajtje dhe peripeci. Profesori rebel i gjuhës frënge Fejzi Dika, duke dashur që të mos u sillte më telashe familjes, në kujtimet e tij nuk flet asnjë fjalë për ish-shokun e tij të klasës, Enver Hoxhën, gjë e cila tregon se ai i qëndroi besnik fjalës që i kishte dhënë vetes, që të mos shkruante asgjë për të. Ai gjithashtu përveç autobiografisë, ka lënë në dorëshkrim edhe 99 poezi, me amanet që ato të ruhen, duke thënë se:”Do të vij koha që të botohen një ditë”/Memorie.al

 

Fjalë kyçe: , ,

Komentet

Lajme të ngjashëm

Historia e panjohur e piktores, nxënëse e Idromenos dhe Simon Rrotës. Djali rrëfen torturat nga Sigurimi

Dashnor Kaloçi/ Kjo eshte historia e panjohur e një prej piktoreve të para në Shqipëri, Çezarina Daragjati Canco, pinjolle e një prej familjeve aristokrate më të pasura dhe fisnike të qytetit të Shkodrës, e cila pasi kishte studiuar në qytetin e Dubrovnikut, u kthye në qytetin e lindjes dhe morri mësime private nga dy mjeshtrit e mëdhenj të penelit, Kol Idromeno e Simon Rrota. Dëshmia e të birit, 80-vjeçarit, Zhani Cano, për historinë e nënës së tij, të cilën Sigurimi i Shtetit në vitin 1947 i mbyti në tortura, vëllanë, Simonin, dhe ajo gjatë gjithë periudhës së regjimit komunist të Enver Hoxhës nuk pranoi të pikturonte dhe ekspozonte asnjë tablo të realizmit socialist…

Nëna ime Çezarania Daragjati e cila kishte studiuar në Dubrovnik të Kroacisë dhe kishte marrë mësime private për gjashtë vite me rradhë në qytetin e Shkodrës nga dy kolosët e mëdhenj të pikturës shqiptare Kol Idromeno e Simon Rrota, nuk e lëshoi penelin nga dora deri në fund të jetës së saj. Pak ditë para se të ndahej nga jeta, aty nga fillimi i vitit 1991 kur ajo ishte në moshën 81 vjeçare, m’u drejtua mua duke më thënë: “Zhani, do të bëj një buqetë me lulet e diellit” dhe pas kësaj menjëherë hapi kavaletin dhe përgatiti penelat e bojrat e vajit. Ajo kujtonte se kishte forca për të punuar ashtu si në vitet e shkuara në rininë e saj, por sapo hodhi ngjyrat e para në telajo, e ndërpreu punën e më tha se do ta vazhdonte njëherë tjetër atë tablo dhe e la kavaletin ashtu të hapur. Por ajo nuk mundi që ta vazhdonte më atë punë të porsafilluar, sepse vetëm pas pak ditësh u nda nga jeta”. Njeriu që flet dhe dëshmon për Memorie.al, është 80-vjeçari Zhani Canco, ish-piktor-arkitekt i Kinostudjos “Shqipëria Sot”, i dilpomuar në Bukuresht të Rumanisë, i cili rrëfen gjithë historinë e nënës së tij, Çezarina Daragjati (Canco) njëra nga piktoret e para shqiptare nga qyteti i Shkodrës, që ndonëse nuk e leshoi penelin nga dora deri në moshën 81-vjeçare, nuk pranoi që të ekspozonte asnjëherë gjatë periudhës së realizmit socialist.

Familja Daragjati

Çezarina Daragjati u lind në vitin 1910 në një familje të njohur qytetare shkodrane e cila asokohe merrej me tregti dhe banonte diku në fillim të rrugës Fushë-Çelë, që konsiderohej një nga rrugët më të bukura të atij qyteti e ndërtuar prej austriakëve. Babai i Çezarinës, Gaspër Daragjati, pasi kishte mbaruar studimet në Stamboll, ishte kthyer në qytetin e Shkodrës dhe kishte hapur një aktivitet tregtar nga i cili nxirrte të ardhura të konsiderueshme. Ndërsa bashkëshortja e tij dhe njëkohësisht e jëma e Çezarinës, quhej Angje dhe ishte bijë nga fisi i njohur i Dedëvukajve, që njihej më shumë prej Dedës së Shan Dedës, i cili kishte marrë pjesë në krye të përfaqësisë shkodrane në Lidhjen e Prizrenit. Çezarina kishte dhe dy motra të tjera më të vogla se veten, Agetinën dhe Domenikën, si dhe dy vëllezër, Simonin e Guljelmin. Duke qenë se Gaspër Daragjati vdiq shumë i ri, pesha e familjes i ra gruas së tij, Angjes, e cila u kujdes jo vetëm për rritjen e fëmijëve, por edhe për shkollimin e tyre. Lidhur me këtë, i biri i Çezarinës, Zhani Canco, dëshmon: “Vëllai i nënës sime, Simon Daragjati, pasi mori mësimet e para në vendlindjen e tij në qytetin e Shkodrës, shkoi në Itali ku dhe mbaroi shkollën e mesme në qytetin e Barit. Më pas ai fitoi një të drejtë studimi dhe shkoi në Paris, ku u diplomua me rezultate të larta për Ekonomi. Pas diplomimit, Simon Daragjati u kthye në qytetin e tij të lindjes ku vazhdoi të merrej me aktivitet tregtar ashtu si dikur i jati i tij. Duke qenë se ishte nga një familje e pasur dhe me bindje antikomuniste, nga fillimi i vitit 1947 Simoni u arrestua nga Sigurimi i Shtetit dhe vdiq nën tortura në një nga qelitë e improvizura të Degës së Brendshme të qytetit të Shkodrës. Ndërsa i vëllai tjetër i Çezarinës, Guljelmi, i cili kishte kryer mësimet e shkollës së mesme bashkë me Simonin në qytetin e Barit, më pas vazhdoi studimet e larta dhe u diplomua për Ekonomi në qytetin e Torinos. Aty nga viti 1943, Guljelmi u kthye në qytetin e Shkodrës ku vazhdoi të merrej me aktivitetin tregtar të familjes, duke qenë përfaqësues i firmës italiane të pijeve “Martinirosi”. Në fundin e vitit 1944, Guljelmi u nis për në Itali së bashku me bashkëshorten e tij italiane që priste të lindëte dhe nuk u kthye më në Shqipëri, duke menduar se do të përfundonte ashtu si i vëllai i tij, Simoni”, dëshmon Zhani Canco lidhur me origjinën dhe familjen e nënës së tij, Çezarinës.

 

Nxënëse me mjeshtrat Idromeno e Rrota

Ndryshe nga sa kishte bërë me dy djemtë e saj Simonin dhe Gulejlmin të cilët i kishte shkolluar për Ekonomi në Francë dhe Itali, Angje Daragjati u kujdes që tre vajzat e saj të cilat kishin marrë mësmiet e para në Kolegjin e Motrave Stigmatine të qytetit të Shkodrës, të shkolloheshin në Kolegjin e famshëm të Dubrovnikut në Kroaci. Pas mbarimit të atij kolegji që njihej dhe konsiderohej si një nga më prestigjozët e Ballkanit dhe drejtohej nga murgeshat austriake, Çezarina Daragjati me dy motrat e saj u kthyen në qytetin e Shkodrës. Me kthimin e të bijave, ajo që i ra më shumë në sy nënës së tyre, ishte prirja dhe talenti që kishte shfaqur Çezarina për vizatimet. Lidhur me këtë, Zhani Canco dëshmon: “Prirjet për viztaimin, nëna ime, Çezarina, i kishte marrë nga murgeshat austriake gjatë viteve të shkollës në Kolegjin e Dubrovnikut, ku në programet e asaj shkolle përveç lëndës së vizatimit që shihej tradicionalisht si prioritare, zhvilloheshin gjithashtu edhe lëndë të tjera si ajo e muzikës dhe arti i kulinarisë. Sigurisht që krahas këtyre lëndëve të cilave u jepej mjaft prioritet në atë shkollë, aty zhvilloheshin edhe lëndë të tjerë të kulturës së përgjithshme si letërsia, historia, gjeografia etj. Pasi gjyshja ime Angje Daragjati u bind plotësisht për prirjet që kishte e bija e saj, Çezarina, për vizatimet, ajo e mori atë dhe shkuan për tu takuar me piktorin e skulptorin e famshëm shkodran, Kol Idromenon, i cili gjithashtu njihej edhe si një arkitekt e fotograf mjaft i zoti. Mjeshtri madh Idromeno pasi i pa vizatimet e Çezarinës, e mori atë në provë dhe shumë shpejt krijoi bindjen për talentin e saj. Pas kësaj ai pranoi që t’i jepte asaj mësime pikture privatisht duke parë tek Çezarina një vajzë të talentuar dhe me të ardhme në artin e bukur të pikturës. Kol Idromeno iu përkushtua asaj duke i sjellë edhe revista e libra të ndryshme pikture si edhe literaturë e metoda bashkëkohore të mësimeve teorike. Kështu për afro dy vjet me rradhë nëna ime mori mësime vizatimi nga mjeshtri i madh i pikturës shqiptare, i cili nuk nguronte ta shfaqte hapur kënaqësinë për talentin e nxënëses së tij. Mirpo pas dy vitesh, nëna ime, Çezarina, u detyrua që të shkëputej nga profesori i saj, për arsye se në atë kohë mjeshtri Idromeno, kishte mjaft kërkesa nga familjet shkodrane për projektimin e banesave të reja që filluan të ndërtoheshin asokohe në atë qytet. Kështu që duke mos e përballuar dot ngarkesën e madhe me punë, Kol Idromeno i rekomandoi gjyshes sime, që Çezarina të vazhdonte pikturën me mjeshtrin tjetër shkodran, piktorin e njohur, Simon Rrotën, i cili ishte diplomuar për pikturë pranë Akademisë së Arteve të Bukura të Gracit në Austri. Edhe Simoni e priti mjaft mirë Çezarinën, e cila për katër vite vazhdoi të studjonte privatisht pranë mjeshtrit të shquar shkodran që ashtu si Idromeno, e vlersonte mjaft talentin e nxënëses së tij. Atë periudhë që ajo qëndroi pranë mësuesit të saj Simon Rrota, ishin vitet më produktive të saj, sepse ajo kishte fituar mjaft përvojë dhe në punët e saj shprehte realitetin e pasqyruar me mjaft emocione të brendshme të shpirtit të saj prej artisteje të vërtetë. Në ato vite Çezarina realizoi disa nga punët më të mira të saj si në teknikën e vajit, ashtu dhe në vizatimet me karbon, të cilat janë vlerësuar mjaft nga piktorë të ndryshëm të asaj kohe dhe e pasuruan ndjeshëm fondin e punëve të saj. Nga dy profesorët e saj të famshëm, Idromeno e Rrota, Çezarina u njoh me kollosët e mëdhenj të pikturës italiane, franceze e angleze. Në atë kohë me porosi të profesorit të saj të gjuhës frënge në gjimnazin klasik të qytetit të Shkodrës, francezit Paul Guzhon-it, Çezarina realizoi mjaft riprodhime të mjeshtrave të mëdhenj të shkollës klasike franceze si Vigee Le Brun. Roza Boquer etj.”, dëshmon Zhani Canco.

1945 – 1990  asnjë pikturë në ekspozita

Edhe pse u shkëput nga profesori i saj Simon Rrota me të cilin mësoi për katër vite, Çezarina Daragjati e vazhdoi përsëri pikturën duke punuar në shtëpinë e saj. Ajo kishte kënaqësi që të ndiqte ndonjë shkollë pikture jashtë shtetit. Por edhe pse nuk iu dha mundësia që të studjonte më tej, Çezarina nuk hoqi dorë për asnjë moment nga pasioni i saj për pikturën dhe vazhdoi të punonte me të njëjtën kënaqësi ashtu si dikur në rininë e saj. Pasionin e saj ajo e vazhdoi edhe pas vitit 1937, kur u martua me Gjergj Cancon, ish mësuesin e Gjimnazit Klasik të qytetit të Shkodrës, i cili ia nxiti akoma dhe më shumë pasionin e saj për pikturën. Me bashkëshortin e saj Cancon, Çezarina jetoi në qytetin e Shkodrës deri në vitin 1945 dhe pas atij viti ata erdhën dhe u vendosën në Tiranë, ku Gjergji u emërua me detyrën e Drejtorit të Shkollës Teknike (Politeknikumi “7 Nëntori”). Pas vitit 1945 Çezarina u dëshpërua mjaft pas dy goditjeve të forta që pati familja e saj me vdekjen tragjike të vëllait, Simonit, që u shpall armik i popullit dhe humbjen e vëllait tjetër Guljelmit, i cili mbeti përgjithmonë jashtë Shqipërisë në Itali. Që nga ajo kohë Çezarina u mbyll brenda në shtëpi dhe nuk u angazhua asnjëherë në asnjë lloj punë shtetërore, duke menduar hijen e keqe të luftës së klasave që mund t’i shkaktonte asaj probleme të reja. Lidhur me këtë, i biri, Zhani Canco, dëshmon: “Ajo vazhdoi të pikturonte përsëri dhe nga punët më të spikatura të saj, janë ato të portreteve të dy prindërve të saj, e gjithashtu dhe vjehrrit e vjehrrës (Zisi e Parashqevi Canco) të cilët ajo i donte dhe i respektonte pa masë. Po kështu nga të gjitha punimet e saj në fondin e familjes sonë kemi mundur të ruajmë rreth 40 punime, ku nga më të spikaturat janë disa portrete dhe natyra të qeta me lule shumëngjyrshe, të cilat ajo i ka punuar me mjaftë dashuri dhe duket sikur brenda tyre ajo ka vënë diçka nga bota e saj. Po kështu në familjen tonë kemi ruajtur edhe shumë riprodhime të saj nga mjeshtrat e mëdhenj të shkollës klasike italiane, gjermane, franceze e angleze”.

Çezarina Daragjati vazhdoi të punonte në telajo dhe nuk e hoqi kurrë penelin nga dora edhe në vitet e fundit të jetës së saj, kur kishte arritur të tetëdhjetat. Lidhur me këtë, i biri, dëshmon: “Pak ditë para se të ndahej nga jeta aty nga fillimi i vitit 1991 kur ajo ishte në moshën 81 vjeçare, m’u drejtua mua duke më thënë: “Zhani, do të bëj një buqetë me lulet e diellit” dhe pas kësaj menjëherë hapi kavaletin dhe përgatiti penelat e bojrat e vajit. Ajo kujtonte se kishte forca për të punuar ashtu si në vitet e shkuara në rininë e saj, por sapo hodhi ngjyrat e para në telajo, e ndërpreu punën dhe më tha se do ta vazhdonte njëherë tjetër atë tablo duke e lënë kavaletin ashtu të hapur. Por ajo nuk mundi që ta vazhdonte më atë punë, sepse vetëm pas pak ditësh u nda nga jeta”, kujton I biri ditët e fundit të jetës së nënës së tij, Çezarina Daragjatit, piktores së famëshme shkodrane e cila ndonëse kishte marrë mësime nga dy mjeshtrat e mëdhenj e kolosët e pikturës shqiptare, Kol Idromeno e Simon Rrota, nuk ekspozoi asnjëherë në periudhën e realizmit socialist. Ëndrra e saj u bë realitet vetëm pas viteve ’90 kur punimet e saj u ekspozuan dy herë në ekspozita të ndryshme dhe u pritën me mjaft interes si nga kritika ashtu dhe nga shikuesit e shumtë.

8 mars 2003, Ekspozita e Çezarinës në Galerinë e Arteve

Ëndrra e Çezarina Daragjatit për një ekspozitë vetaike u bë realitet vetëm pas viteve ’90-të kur punimet e saj u ekspozuan dy herë në ekspozita të ndryshme dhe u pritën me mjaft interes si nga kritika ashtu dhe nga shikuesit e shumtë. Kurse ekspozita e parë vetiake e saj do të hapej vetëm më 8 mars të vitit 2002 në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë, e cila u realizua në kuadrin e 8 marsit ditës ndërkombëtare të gruas që organizohej nga Ministria e Rinisë Kulturës dhe Sporteve në bashkëpunimim me Galerinë Kombëtare të Arteve. Kështu në një nga sallat e kësaj galerie u çel ekspozitë e titulluar “My Changes” në kujtim të Çezarina Daragjati Canco, ku në prani të shumë dashamirësve të artit, artistëve, piktorve të njohur dhe personaliteteve të kulturës, fjalën e hapjes së asaj ekspozite e mbajti kuratorja e Galerisë së Arteve, Suzana Kuka Varvarica, e cila nxorri në pah rolin e grave piktore shqiptare ndër vite. Në një nga sallat kryesore të asaj galerie, ishin ekspozuar 40 punime të piktores së famshme shkodrane Çezarina Daragjati dhe në sallat e ndryshme ishin ekspozuar punimet e piktoreve të tjera shqiptare që jetonin dhe ishin të pranishme në atë ekspozitë. Gjithashtu në stendat e kësaj ekspozite ishin ekspozuar dhe disa nga librat e piktores së famshme shkodrane dhe veglat e saj të punës, si penela, kavaleti dhe bojra të ndryshme, të cilat u ndoqën me interes nga vizitorët e shumtë./ Memorie.al

Më 10 dhjetor 1901 u ndanë për herë të parë Çmimet Nobel

Më 10 dhjetor 1901 u ndanë për herë të parë Çmimet Nobel. Pas negociatave të tejzgjatura, pjesërisht me qeverinë franceze (e cila kërkonte të vendoste një taksë shumë të lartë mbi pasurinë e Alfred Nobelit); dhe pjesërisht, pas bisedimeve me familjen Nobel rreth çështjes së trashëgimisë, më në fund u bë e mundshme dhënia për herë të parë e 5 Çmimeve (aq sa Nobel kishte lënë me testament). Ceremonia për 4 prej tyre (Fizikë, Kimi, Mjekësi, Letërsi) u zhvillua në Stokholm dhe ceremonia e Çmimit për Paqe, u mbajt në Christiania, kryeqyteti norvegjez që më vonë do të emërtohej, Oslo. Pesë vjet kishin kaluar nga koha kur Alfred Nobel vdiq në San Remo, më 10 dhjetor 1896 (63 vjeç). Ditët deri në dhënien e shpërblimeve, gjithashtu ishin plot tension. Emrat e fituesve ishin mbajtur të fshehur – ndryshe nga sot që zbulohen një muaj përpara. Kur tre gjermanë të shquar – erdhën me tren nga jugu dhe zunë vend në Hotel Grand, Stokholm, u bë e qartë se ata duhet të jenë laureatë të çmimit Nobel. Trafiku ndërkombëtar në atë kohë nuk ishte aq i madh sa sot, dhe mbërritja e njerëzve të huaj përbënte lajm. Në ceremoninë në Stokholm, në sallën e Akademisë së Muzikës, çmimet u ndanë për arritjet në Fizikë, Kimi, Mjekësi, Letërsi. Salla u mbush gradualisht me njerëz në veshje festive. Më pas, tre fituesit hynë pa bujë, muzikë a duartrokitje siç është zakon sot. I pari erdhi fizikanti gjerman Wilhelm Conrad von Rontgen, pastaj kimisti holandez Hendricus van t’Hoff, i ndjekur nga mjeku gjerman Emil Adolf von Behring; dhe së fundi, ministri francez për të marrë çmimin Nobel në letërsi në emër të poetit Sully Prudhomme, i cili ishte i sëmurë; Ndërsa ceremonia e dhënies së çmimit Nobel për paqe u zhvillua në Christiana (Oslo) në sallën e parlamentit norvegjez. Çmimi u nda mes zviceranit Henri Dunant (themelues i Kryqit te Kuq ndërkombëtar), dhe francezit Frederik Passy (ekonomist dhe veprimtar paqeje).  Ndërkohë poezia “Vazoja e thyer” e nobelistit të parë në Letersi, u lexua atë ditë në ceremoninë në Stokholm:

“Vazoja e thyer”
Sully Prudhomme
(shqipërim)

Një goditje e lehtë
Ishte e mjaftueshme
Për të plasaritur
Këtë vazo lulesh.
Trendafilat po thahen
Jo nga goditja
Por nga e krisura
Që ditë pas dite
Pothuajse fshehurazi
Pika pika ujë nxjerr
Nga vazoja
Dikur llogore jetike
E trëndafilave
Askush s’dyshon
Se lulet po thahen
Mos e prekni vazon,
Thonë, është e thyer!

Shpesh, një dorë që të do
Lehtë zemrën t’a prek
Dhe e lëndon atë
Pastaj në mbarë zemrën
Një krisje e padukshe përhapet
Dhe lulja e bukur e dashurisë humbet.

Le Temps (1921)- Kisha ortodokse shqiptare, me iniciativë të Fan Nolit, është shkëputur nga ajo greke

Fan Noli

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 10 Dhjetor 2019

 

“Le Temps” ka botuar, të premten e 2 shtatorit 1921, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me shkëputjen e kishës ortodokse shqiptare nga ajo greke, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Kisha shqiptare ndahet nga ajo greke

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Na shkruajnë nga Korça :

 

“Lëvizja separatiste fetare në Shqipëri e udhëhequr nga imzot Fan Noli, president i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, sapo mori formë.

 

Kisha shqiptare është shkëputur nga ajo greke dhe ky lajm, i shpallur nëpërmjet një manifesti, është përshëndetur me entuziazëm nga popullsia ortodokse.

 

Kisha shqiptare, pas atyre rumune, serbe dhe bullgare, bëhet kombëtare dhe shkëputet nga patriarkana e Fanarit.”

Fadil Toçi: Të maskuar si specialistë të Metalurgjikut, me mision sekret në luftën e Vietnamit nën bombat e amerikanëve

Dashnor Kaloçi

 

Memorie.al publikon rrëfimin e ish-Komandantit të Artilerisë Kundërajrore të Ushtrisë, Fadil Toçi, një nga nëntë oficerët e Ministrisë së Mbrojtjes, të cilët në vitin 1973 u dërguan me një mision tepër sekret në Vietnamin e Jugut, duke u maskuar si punëtorë të Metalurgjikut që shkonin në Kinë për specializim.  E gjithë aventura në xhunglat aziatike e ushtarakëve shqiptarër Moisi Elezi, Fadil Toçi, Filip Meksi, Islam Kapaj, Alo Nanaj,  etj., që pasi u pritën nga Kryeministri Pham Van Dong, për tre muaj me radhë ”mori përvojë” në xhunglat e Vietnamit, duke shkuar dhe në frontin e luftës ku bombat e aviacionit amerikan binin si breshër, si dhe kthimi i tyre për në atdhe në dhjetorin e ’73-it pas një udhëtimi me mjaft probleme dhe incidente si ai në aeroportin e Moskës, ku i mori nën mbrojtje ambasada kineze…

Ka qenë fillim tetori i vitit 1973, kur një avion hungarez i “Malev”-it, njërës nga të paktat shoqëri ajrore që fluturonin asokohe në qiellin shqiptar, ngrihej nga pista e Rinasit ku kishte një grup të madh punëtorësh e inxhinierësh nga Kombinati Metalurgjik i Elbasanit, të cilët shkonin për specializim në Kinën e largët. ”Në mes të atij grupi prej 32 vetash, ishim të maskuar edhe Ne, nëntë ushtarakët e lartë nga Ministria e Mbrojtjes, që shkonim me një mision sekret për në Vietnam, ku ende amerikanët vazhdonin bombardimet”. Njeriu që flet dhe dëshmon ekskluzivisht për Memorie.al. është Fadil Toçi, një ish-ushtarak i lartë i karrierës me disa funksione drejtuese në Ushtrinë Shqiptare, si komandant i Artilerisë Kundërajrore në Ministrinë e Mbrojtjes, komandant Grupimi dhe pedagog në Akademinë Usharake “Mehmet Shehu” me gradën shkencore Doktor i Shkencave Ushtarake, i cili zbulon të fshehtën e atij misioni dhe udhëtimin e largët me itinerar: Rinas-Budapest-Moskë-Irkutsk-Pekin, për të përfunduar në xhunglat aziatike të Vietnamit të Jugut, fare pranë breshërive të bombave amerikane ku ata filimisht i priti kryemnistri, Pham Van Dong.

 Urdhri i Beqir Ballukut për misionin sekret

Teksa linte pas qytetin e tij të lindjes, Peshkopinë, për të vazhduar shkollën ushtarake në Tiranë, Fadil Toçit nuk i kishte shkuar kurrë në mend, se një ditë të bukur do të nisej për në kontinentin e largët aziatik ”për marrje përvoje”. Dhe aq më pak, atje në xhunglat e Vietnamit, ballë për ballë amerikanëve, ku provonin aftësitë e tyre kolegët e tij ushtarakë nga Moska, Pekini e Hanoi. ”Që në vitin 1971, kur isha në detyrën e Komandantit të Artilerisë Kundërajrore të Ushtrisë, ma kishin thënë si ide: që unë, së bashku me një grup studentësh nga dega e Artilerisë, duhej të shkonim në Kinë, ku do të merrnim teknikën e nevojshme ushtarake, e më pas për në Vietnam, ku do të fitonim përvojë”, kujton Fadili atë kohë të largët, duke shtuar se edhe sot e kësaj dite nuk i di arsyet e vërteta, sepse ajo u shty për dy-tre vjet më vonë. ”Ndoshta se atëherë ishte kulmi i bombardimeve”, hedh një hipotezë ai, e shton: ”Ku i dihet”, duke i qëndruar përsëri versionit të parë. Nga fundi i shtatorit të vitit 1973, sipas urdhrit të Beqir Ballukut, nëntë ushtarakëve të lartë të Ministrisë së Mbrojtjes, që përfaqësonin disa nga degët e armët kryesore të Ushtrisë Shqiptare, iu komunikuan detyrat konkrete, në kuadrin e misionit që ata do kryenin në Vietnamin e largët. ”Vajtja jonë në Vietnam ishte e kushtëzuar, për arsyen se atje ishte në përdorim i njëjti arsenal ushtarak, që kishim dhe ne në përdorim në ushtrinë tonë: Ai sovjetik dhe kinez”, shprehet ish-ushtaraku i lartë, Toçi, duke zbardhur një nga të vërtetat, se përse ndërmerrej ai mision. ”Nuk ishim ne të parët që shkonim për marrje përvoje në ushtrinë e Hanoit, aty para nesh kishin shkuar shumë ushtarakë nga vende të ndryshme të botës, ku midis të cilëve kishte sirianë, kubanezë, hungarezë etj., që shihnin në vend gjithçka luhej aty”, kujton Toçi.

 Në avion e Malev-it, si ”specialistë të Metalurgjikut”

Më 6 të tetor të vitit 1973, grupi i përbërë nga nëntë ushtarakët e lartë, i kryesuar nga Mojsi Elezi (Komandant Korpusi) dhe Fadil Toçi, Islam Kapaj, (artilier) Alo Nanaj, (inxhinier në ushtri) Filip Meksi, (këmbësor) e katër oficerë të tjerë, mbi bordin e ”Malev”-it udhëtonim për në drejtim të Lindjes së Largët. Të gjithë pjesëtarët e grupit ishin të maskuar e kamufluar si punonjës të Metalurgjikut, që do të specializoheshin në Kinë. ”Unë isha i regjistruar si inxhinier mekanik”, kujton Toçi makinacionin e përdorur që në fillim të misionit të tyre. Në aeroportin e kryeqytetit hungarez, Budapest, ”punonjësit e Metalurgjikut” i mori një avion i madh rus, i cili u nis menjëherë në drejtim të Moskës. Pas një ndalese të shkurtër në mjediset e aeroportit të madh të Moskës, avioni rus, pasi kaloi mbi Siberi, ndaloi në Irkutsk, (afër liqenit Baikal), ku një avion kinez, pasi i sistemoi miqtë e largët nga Shqipëria, u nis menjëherë në drejtim të Pekinit. Dy-tri ditë qëndrimi aty u mjaftoi ushtarakëve shqiptarë për të pushuar e për t’u çlodhur pak nga ai udhëtimi i largët, e gjithashtu për t’u ndarë nga ”kolegët” e tyre të Metalurgjikut, të cilët shkonin në drejtim të Shangait. Pas atij pushimi, udhëtimi i tyre vazhdoi në drejtim të Hanoit, kryeqytetit të Vietnamit të Veriut, ku ishte dhe destinacioni i misionit sekret.

 Pritja me nderime të mëdha në Hanoi

”Në Hanoi na pritën me të gjitha nderimet, ushtarakë të lartë vietnamezë. Mua personalisht më priti koloneli i parë, Komandanti i Artilerisë Kundërajrore të Ushtrisë Vietnameze dhe të gjithë pjesëtarët e tjerë të grupit tonë, kolegët e tyre përkatës”, kujton Toçi mbërritjen e tyre në kryeqytetin e një prej vendeve më të varfra të Azisë, që sistemin e tyre komunist donte t’ia injektonte dhe vëllezërve të tyre në Vietnamin e Jugut, që kishte filluar lulëzimin e kapitalizmit nën udhëheqjen e liderit Nguyen Du Për të ndaluar përhapjen e komunizmit në Jug të Vietnamit, gjë e cila stimulohej edhe nga ndihma e ndërhyrja e qeverisë vietnamezo-veriore, që kishte filluar prej Ho Chi Minh, (presidentit komunist, i cili asokohe kishte vdekur dhe mbahej në frigorifer në pritje të ndërtimit të mauzoleumit), qeveria e SHBA-së kishte filluar luftën dhe vazhdonte bombardimet ndaj ushtarëve vietnamezë, të cilët rrinin me opinga për të imituar Presidentin e tyre komunist.

 Marrja e përvojës vietnameze

Lidhur me sistemimin e trajtimin që iu bë fillimisht 9 ushtarakëve të lartë shqiptarë në Hanoi, në atë kohë kur amerikanët i kishin pushuar bombardimet në veri, pasi në Paris kishin filluar bisedimet për ndërprerjen e luftës, Fadil Toçi kujton: ”Na sistemuan në një ndërtesë, në afërsi të qendrës së Hanoit, e cila ishte përshtatur vetëm për ne. Në krahasim me kushtet e një varfërie të madhe, ku jetonte i gjithë Vietnami, pritja dhe trajtimi që na bëhej ishte mjaft e mirë. “Ne jemi vërtet të varfër, por sa për ju kemi”, na thoshin shpesh ata. Në ndërtesën ku na kishin vendosur të banonim bënim dhe marrjen e leksioneve, të cilat na i jepnin specialistët përkatës, sipas të gjitha llojeve të armëve. Përveç marrjes së leksioneve e mësimeve teorike në klasa, ne dilnim dhe në poligone, fusha e objekte, ku kishte pasur bombardime nga amerikanët. Që në fillimin e luftës, vietnamezët kishin ngritur një Institut të Shkencave Ushtarake, i cili studionte të gjitha armët e reja që përdoreshin kundra tyre dhe si të mbroheshin nga ato. Kështu ata kishin shpikur një lloj kapele me kashtë e me dru, që nuk shpohej nga predhat dhe plumbat, e ishte më efikase se helmetat prej hekuri. Në Vietnam kishte shumë ushtarakë sovjetikë, por ne nuk kishim kurrë kontakte me ta. Vietnamezët i dinin marrëdhëniet tona me ta dhe i respektonin me rigorozitet ato. Ndonëse nuk pamë asnjë ushtarak kinez në Vietnam, ata e vlerësonin shumë ndihmën e Pekinit zyrtar, me teknikën e re të arsenalit ushtarak, që u ofronte herë pas here, krahas asaj të vjetër sovjetike që merrnin nga Moska. Në leksionet që i fillonim në ora 05:30 të mëngjesit dhe që i mbaronim në ora 17:30 pasdite (pasi bënim tre orë pushim në drekë), ushtarakët e lartë vietnamezë na jepnin në detaje dhe hollësira të gjitha bilancet e luftimeve që kishin bërë me amerikanët. Ditët e diela i kishim pushim dhe shpesh na çonin nëpër vende turistike për të parë bukuritë e tyre, që ishin vërtet të mahnitshme. Gjatë këtyre shëtitjeve dhe sa herë që ne dilnim, kurrë nuk pamë fëmijë që të lypnin, ndonëse varfëria ishte shumë e madhe. Në atë gjendje tejet të mjeruar, ata na trajtonin shumë mirë. Aq sa makina e kryeministrit vietnamez, Pham Van Dong, nuk ndryshonte fare nga ato që na kishin dhënë neve për të lëvizur. Këtë gjë e pamë gjatë pritjes që dha për ne kryeministri vietnamez, i cili sapo ishte kthyer nga një vizitë në Shqipëri. Ai kishte një zyrë fare të thjeshtë dhe na priti shumë mirë. Kryeministri vietnamez jetonte ashtu nën shembullin e Ho Chi Minh, që kishte jetuar në mes të fëmijëve të varfër e jetimë. Shpesh dilnim dhe vetëm nëpër qytet, por vietnamezët na survejonin me nga një ushtarë, që na ndiqte pas në çdo hap. Survejuesi ynë hiqte xhaketën për t’u dukur civil, duke na thënë që ajo bëhej për sigurimin tonë. Në banesën ku ishim vendosur ne, ata kishin vendosur përgjues, duke na regjistruar gjithçka që bisedonim. Këtë gjë e mësuam, kur dikush nga ne u ankua se përse na i kishin ndërprerë bananet dhe rezervat e stilolapsave që na ishin mbaruar. Ndonëse kjo bisedë u zhvillua vetëm ndërmjet nesh, të nesërmen i pamë ato me bollëk në tavolinat tona. Sjellja jonë ishte tejet korrekte, por edhe ndonjë ankesë e vogël që mund të bëhej ndërmjet nesh, menjëherë ajo plotësohej”.

 Në jug, afër bombave amerikane

Përveç qëndrimit në Hanoi, grupi i ushtarakëve shqiptarë, që kryesohej nga Mojsi Elezi (ish-shoqërues i Enver Hoxhës gjatë luftës) ndërmori dhe aventurën e rrezikshme, duke shkuar për 17-të  ditë në Vietnamin e Jugut, ku vazhdonin ende bombardimet e amerikanëve. Lidhur me këtë, Toçi kujton: ”Gjatë atyre 17-të ditëve që qëndruam në jug, në çdo hap na shoqëronin oficerë vietnamezo-veriorë. Ne shkuam nëpër disa qytete si: Hai Fong, Dong Ha, Vinu Lin, Kuan Tri, që ata i konsideronin si zona të çliruara. Nga veriu në jug udhëtuam me automjete ushtarake, duke u veshur herë si civilë dhe herë si ushtarakë me uniformat e tyre vietnameze. Gjatë atyre ditëve patëm rastin të shihnim ”Brezin Maknamara”, që kishte marrë këtë emër për nder të Sekretarit Amerikan të Shtetit për Mbrojtjen. Ai brez, që shtrihej në kilometra pa fund, përbëhej prej pemësh tropikale hekuri, që nuk ndryshonin fare nga ato realet, të cilat amerikanët i kishin hedhur me parashuta, duke i ngulur në tokë. Çdo pemë kishte nga një aparat, që i përcillte lokacionit të zbulimit amerikan të gjitha zhurmat e lëvizjet që ndodhnin pranë tyre. Aq të shumta ishin këto pemë prej hekuri, saqë vietnamezët nuk kishin mundësi që t’i shkulnin. Kjo ishte një nga teknikat më të sofistikuara që ekzistonte asokohe. Me gjithë peripecitë e shumta që ndeshëm gjatë udhëtimit në jug, misioni ynë ia arriti qëllimit”, kujton Toçi për aventurën e tij në Vietnamin e Jugut.

 Incidenti në Moskë: Na mbrojtën kinezët

Lidhur me përfundimin e misionit sekret në Vietnam dhe aventurën e kthimit të tyre në atdhe, Fadil Toçi kujton: “Pasi u kthyem në Veri, qëndruam dhe pak kohë aty për të marrë më pas rrugën e kthimit. Misionit tonë sekret dhe ”marrjes së përvojës” i kishte ardhur fundi. Ishte fundi i dhjetorit i vitit 1973. Nga Hanoi në Pekin udhëtuam me avion dhe prej aty vazhduam më tej në drejtim të Moskës. Aty fjetëm një natë në hotelin që ndodhej brenda aeroportit, nga ku e kishim të ndaluar të dilnim. Kontrollet ndaj nesh ishin të shumta, sidomos po të kishim me vete ndonjë literaturë, gjë e cila përbënte herezi dhe të nxirrte probleme jo të vogla. Ngaqë nuk kishim vizë tranziti për në Moskë, na mori në mbrojtje dhe na shoqëroi ambasada kineze e akredituar në kryeqytetin rus, e cila pagoi dhe disa para nën dorë, që të mos na pengonin në kthimin tonë drejt Shqipërisë. Pas një pushimi të shkurtër në Moskë, udhëtuam për në Budapest, ku qëndruam disa ditë për të pritur “Malev”-in. Me atë linjë u kthyem për në Tiranë, duke e konsideruar të mbyllur e me sukses misionin tonë”, përfundon rrëfimin e tij, Fadil Toçi, një nga ish-ushtarakët e lartë shqiptarë që morri pjesë në “aventurën aziatike” i cili shton: ”Gjithë ajo përvojë na shkoi kot, pasi me dënimin e Beqir Ballukut dhe të ashtuquajturës kastës së lartë ushtarake, ajo literaturë u quajt revizioniste dhe u dogj ose u hodh në koshin e plehrave”.

 “Na pandehu amerikanë dhe tentoi të na godiste me sëpatë”

Aventura tre mujore e nëntë ushtarakëve të lartë shqiptarë të Ministrisë së Mbrojtjes, nuk kaloi e gjitha si në vaj. Lidhur me këtë, Fadil Toçi, një nga krerët drejtues të atij misioni, kujton: “I vetmi incident që na ndodhi gjatë atyre ditëve të qëndrimit tonë në Vietnam, ishte ai me një grua plakë të vjetër, të cilës gjatë bombardimeve, forcat amerikane i kishin vrarë të gjithë pjesëtarët e familjes. Teksa ishim duke kaluar afër shtëpisë së saj në një fushë, ajo u drejtua nga unë, duke tundur në dorë një sëpatë të vogël, apo siç i themi ne, kosore. Unë nuk po kuptoja se çfarë kërkonte dhe duke iu shmangur pak asaj, pyeta përkthyesin, një djalë të ri vietnamez, i cili ishte diplomuar në Universitetin e Tiranës. Ai më shpjegoi se ajo kërkonte të na vriste, pasi kujtonte se ne ishim pilotë amerikanë të zënë rob. Pas kësaj, përkthyesi ynë iu afrua asaj ta sqaronte, duke i thënë: ”Këta janë miqtë tanë”. Pas kësaj ajo u qetësua disi, por sëpatën nuk e ulte nga dora. Vite më vonë, përkthyesin tonë vietnamez e kam takuar në Kongresin VII të PPSH-së në Tiranë, ku unë isha delegat, por ai bëri sikur nuk më njohu dhe m’u largua me takt”.

“Nga uria e madhe, ushtarët vietnamezë hanin elefantë”

Në rrëfimin e tij ekskluziv për Memorie.al, në mes të tjerash, ish-ushtaraku i lartë, Fadil Toçi, dëshmon edhe për gjendjen tejet të mjeruar në të cilën ndodhej ushtria vietnameze. Lidhur me këtë, ai kujton: “Në Vietnamin e Jugut, gjatë atyre ditëve nuk patëm asnjë problem, ndonëse shkuam deri 10 km. afër bombardimeve në Quan Tri, ku nuk shikohej asnjë ndërtesë në këmbë. Aty gjithçka ishte e shkatërruar. Në atë kohë, në Vietnamin e Jugut lufta zhvillohej në qytetin Hue, amerikanët kishin përgatitur një lloj substance kimike, të cilën e hidhnin nëpër xhungla, ku fshiheshin divizionet vietnameze të veriut, që shkonin në ndihmë të jugut. Kjo lloj substance, që hidhej në formën e spërkatjes nga avionët, kishte veti të thante të gjitha llojet e drurëve, duke bërë rënien e gjetheve dhe demaskimin e forcave ushtarake vietnameze, të cilët herë pas here nga uria hanin dhe elefantë, që i vrisnin nëpër xhungla. Në jug na treguan një zonë të tillë, që dukej sikur i kishte rënë zjarri”./Memorie.al

Etruskët flasin (shqip) edhe në Korsikë Nga Fahri Xharra

Harta që e shihni e spjegon bukur shtrierjen e botës pellazge nëpër Europë. Kjo shtrierje duhet të jetë shumë kohë para Luftës së Trojëes ( 1180 pra e.s.)

E shihni që nuk ka as Greqi e as Romë, por këto janë shumë të vonëshme për këtë hartë; nuk ka as Britani, sepse Britit i duhet lindur shumë kohë më vonë që të lindë e rritet për të ngritur Britaninë. Nuk ka as gotë sepse ata pas shekullit 7 e themeluan shtetin e tyre , aty ku janë sot gjermanët.

Por, sido qoftë sot e kemi në rend Korsikën, e njohur si vendlindja e Napolon Bonapartës, por koha që do flasim është mbi 2300 vjet para lindjes së tij.

Një zbulim i vogël arkeologjik e ka bër një hap të madh historik, për të vërtetën etruske e edhe më shumë për mashtrimet historiografike që historia e atyre viseve ka filluar me Romën.

Të gjitha mjediset informative të Francës kanë lajmëruar për zbulimin e varrezave etruske në Aleria të Korzikës.

“Teknika me të cilën ne sot punojmë është shumë më e përparua se ajo e viteve të 60- thotë antropologëja Catherine Rigeade. Kemi të bëjmë edhe me zbulime biologjike, të cilat na japin shënime të çmuara duke filluar nga ADN-ja e materjeve organike që gjënden në vazot e varrezave të cilat na mundësojnë të përcaktojmë identitetin e të varrosurit- moshën e tij (ose e tyre ), gjininë, bila edhe sëmundjet nësa kanë vuajtur sa i ishin gjallë.

“ Varrezat etruske, të zbuluara edhe në Korsikë ndër një nekropolë romake në komunen Aleria , në vendin i quajtur Lamazhon, filloi t `i zgjojë sekretet e varrosura më shumë se 2 500 vjet. INRAP-i ( Instituti kombëtar ( francez) i zbulimeve arkeologjike ) i cili i udhëhqe këto gërmime që nga viti 2018 ka nxjerrur shumë fakte të rëndësishme arkeologjike. Sipas tyre, ky është një zbulim i rrallë i gjetur në Francë në 40 vjetët e fundit.

Ky “ okupim” etrusk siç e quajnë ata, “shtrihej nga shek. i 5-të par e.s. deri në shekullin e tretë të atij mileniumi. Pra, Aleria në mes shekujve të përmendur ishte nën kontrollin etrusk. Rreth vitit 259 pes, qyteti ra ndër Romakët, dhe bëhet qendër politike. Zbulimi i varrezave e dëshmon praninë e tyre deri në vitet 220 pas es.

Arkeologëja Catherine Rigeade, tregon që gjendja e varreve është e mirë dhe më e rëndësishme është që këtu e shohim llojllojshmërinë në mënyren e varrimit të të vdekurve, disa janë drejt e mbi tokë ( dhe), disa në enë druri dhe të tjerët në arkivole nga dërrasat e drurit. Mbi të varrosurit i gjetëm edhe eshtrat e fëmijvë, të ngjashme me varrezat e fëmijëvet.

Në varre janë gjetur edhe mobilje të aristokracisë së kohës, si dhe bizhuteri të ndryshme. Janë futur në regjistër mbi 200 objekte të arit. Për mua që e shkruaj këtë shkrim (fxh ) është se gazetat shkruajnë që zbulimi i këtyre varrezave të shek.,të 4-t pes, do e nxitë punën e më tutjeme arkeologjike për gjetjen e ndikimit të këtij populli, me “origjinë” nga Italia qendrore, në popullsinë vendore

Për mua që e shkruaj këtë shkrim (fxh ) është se gazetat shkruajnë që zbulimi i këtyre varrezave të shek.,të 4-t pes, do e nxitë punën e më tutjeme arkeologjike për gjetjen e ndikimit të këtij populli, me “origjinë” nga Italia qendrore, në popullsinë vendore ????? . Pra, varret misterioze të gjetura në Korsikë fillojnë të flasin për fshehtësitë e ngrysura me mileniume.

“Ky civilizim antik etrusk i paraprinte civilizimit Romak. Lulëzimi i kësaj qytetarie etruske shtrihej nga shekujt 8- 1 PES. Të dalur, me siguri nga Toskana e Ombria, ata i kanë pushtuar shumë brigje bregdetare duke themeluar qytete të ndryshme me një përparim të madh në Detin Mesdhe . Fracezët, iu detyrohemi etruskëve për shkronjën C që e kemi në alfabetin tonë si dhe tjetra që kemi emër dhe mbiemër” – shkruan një gazetë franceze.

Unë shtoj më tutje që çdo zbulim etrusk mund të deshifrohet vetëm me gjuhën shqipe.

Kujtimet e kolonelit Hysni Daja: Në dhjetorin e ’44-ës, kur ndiqnim forcat gjermane në tokat jugosllave

Dashnor Kaloçi/ Publikohen kujtimt e panjohura të ish-kolonelit Hysni Daja, partizanit të Brigadës së VII-të Sulmuese, e cila në përbërje të dy divizioneve shqiptare, në fundin e vitit 1944 dhe fillimin e 1945-ës, ndoqi gjermanët në tokat e ish-jugosllavisë, deri në Bosnje. Peripecitë e pafundme të partizanëve shqiptarë të uritur në acarin e atij dimri dhe betejat e përgjakshme në Medun e luginën e Moraçës

 Forcat e armikut që vinin nga Podgorica ishin aq të shumta dhe të shumëllojshme, sa kudo që të qëlloje plumbi nuk shkonte bosh. Duke e parë nga e djathta kodrën bardhoshe që po ndizej flakë nga sulmi i batalionit të dytë, komisari i saj, duke i prirë kompanisë së parë, hasi në pengesa artificiale, tela e drurë. Sakaq, dy partizanë trima, i shkuan pranë dhe e ndihmuan. Të dy u vranë para tij. Dy partizanë të tjerë u hodhën më tej, duke mbetur dhe ata të plagosur. Njëri nga komisarët e kompanive kapi me shpejtësi një mitraloz dhe hapi zjarr kundër kolonës së gjermanëve që s’kishte të sosur. Gjermanët u përforcuan me forca të tjera dhe pa e ndaluar sulmin shtinë në dorë disa objekte të lëshuara më parë. Pas kësaj ata përqëndruan një zjarr të paparë. Një predhë goditi për vdekje komisarin e batalionit të parë”. Këto pasazhe që duket se i përkasin trille filmash artistikë apo dokumentarësh mbi Luftën e Dytë Botërore, s’janë gjë tjetër, veçse ngjarje të vërteta dhe të jetuara të partizanëve të dy divizioneve shqiptare, të cilët me urdhër të komandantit të përgjithshëm të tyre, gjeneral kolonel Enver Hoxhës, në fundin e vitit 1944 dhe fillimin e 1945-ës, ndoqën forcat gjermane që tërhiqeshin për në Berlin, duke kaluar në tokat e ish-Jugosllavisë, nga Mali i Zi deri në majat e Vishegradit mbi Bosnje. Një prej atyre partizanëve që mori pjesë në ato luftime, ka qenë edhe koloneli Hysni Daja me origjinë nga fshati Sevran i Skraparit, ish-efektiv i Brigadës së VII-Sulmuese të komanduar nga Gjin Marku, (ku bënin pjesë dhe Ramiz Alia, Adil Çarçani, Foto Çami, Luan Qafzezi e kuadro të tjerë të lartë të udhëheqjes së PPSH-së) i cili ka shkruar disa libra lidhur me ato ngjarje të ndodhura plot 75 vite më parë. Nga kujtimet e ish-kolonelit Hysni Daja, (i cili është ndarë nga jeta vite më parë) në këtë shkrim po botojmë disa pasazhe të atyre ngjarjeve, ku ai me mjeshtri e dhimbje, përshkruan gjithçka nga jeta, lufta, vuajtjet dhe peripecitë e pafund të bashkëluftëtarëve të tij partizanë, të cilët në emër të një ideali, shkuan për të luftuar kundër një armiku, në tokat e një armiku tjetër shekullorë.

 Urdhëri për të ndjekur gjermanët përtej kufirit

Ideja për të ndjekur armikun përtej kufirit tonë shtetëror të asaj kohe, shprehej qysh në urdhrin e komandës së Korpusit të Parë datë 16.XI.1944 ku ndërmjet të tjerash shkruhej: “Divizioni pasi të çlirojë Shkodrën të ndjekë armikun edhe përtej kufirit”. Kjo ide konkretizohej në urdhrin e komandës së përgjithshme të Ushtrisë Nac-Clirimtare të datës 11.XII.1944. Divizioni i VI-të pasi u kompletua dhe u përforcua edhe me Brigadën e VIII-të nga zona e parë operative, kaloi në mësymje kundër forcave naziste të përqëndruara në rajonet: Podgoricë, Bioç, Kuç, Tuz dhe Danilovgrad. Këtë grupim forcash e përbënte Korpusi i XXI-të i përforcuar dhe i bashkuar edhe me reparte të tjera të Gruparmatës E të ushtrisë naziste gjermane të Hitlerit. Sulmi i forcave gjermane në Nikshq-Trebinjë kishte dështuar. Në këtë mënyrë tërheqja e këtyre forcave përbënte një problem serioz për komandën gjermane të Evropës Jug-Lindore. Prandaj për të vendosur tërheqjen e tyre, erdhi me aeroplan të posaçëm në Podgoricë vetë komandanti i këtyre forcave, gjenerali Ëinter. U vendos që tërheqja të bëhej nga drejtimi: Bioç-Kolashin-Pripolje-Vishegrad-Sarajevë. Heqja dorë nga tërheqja e forcave gjermane nga bregdeti, vështirësohej nga që rruga ishte e zbuluar dhe përveç goditjeve nga ajri, ajo rrezikohej t’i nënshtrohej edhe goditjeve që mund t’i vinin nga deti nëpërmjet flotës së perëndimit, e cila ishte në funksion të frontit të dytë e përqëndruar tashmë në Adriatik. Detyra për të bllokuar dhe asgjësuar këto forca iu besua Divizionit të VI-të të Ushtrisë Nac-Clirimtare Shqiptare të përforcuar me Brigadën e IX-të jugosllave, pasi siç dihej Ushtria Nacional-Clirimtare Jugosllave e udhëhequr prej Marshallit Josif Broz Tito, i kishte përqëndruar forcat e saja në veri për çlirimin e Beogradit dhe operonte së bashku me forcat e Ushtrisë së Kuqe të Stalinit. Këto detyra që iu ngarkuan partizanëve shqiptarë, ata i bënë pjesë të vetes së tyre. Ata kishin marrë pjesë në betejat më të ashpra për çlirimin e atdheut dhe ishin përsëri të gatshëm të përballonin me sukses beteja dhe vështirësi të tjera për të nderuar popullin që përfaqsonin, duke i treguar gjithë botës se UNCL Shqiptare ishte ushtri e dalë nga gjiri i popullit dhe ushtri besnike e koalicionit antifashist. Këto gjëra theksoheshin edhe në thirrjen që lëshoi me këtë rast Komanda e Divizionit tonë më datën 9 dhjetor 1944.

 Përqëndrimi i forcave partizane shqiptare

Komanda e Divizionit tonë lëshoi urdhrin nr.126 (AQSH. Fondi i Divizonit IV. Dosja 16) që kërkonte bllokimin dhe asgjësimin e forcave gjermane, ku jepeshin përqëndrimet e forcave armike dhe tonat. Brigada e IV-të shqiptare ishte vendosur nga Kuçi, Premçi deri në Harshovë. Brigada e VIII-të: Kurev-Skoraç e Arz, Brigada e XXII në Bozhaj, Karakoll dhe përballë Deçiçit, kurse Brigada e IX-të jugosllave ndodhej e vendosur në sektorin e Berskut në Lieva-Reka. Kjo brigadë pasi të zëvëndësohej nga Brigada e VI-të shqiptare do të shkonte në drejtim të Matashevës. Në pararojë të Divizionit, në krah të majtë të rrugës Hani i Hotit-Podgoricë,  marshonte Brigada e VI-të. Kjo brigadë mësymjen do ta kryente në vargun e kodrave të krahut të djathtë të xhadesë ku forcat naziste kishin organizuar një mbrojtje të fortë. Lufta e kësaj brigade që u zhvillua për marrjen e Kalasë së Deçiçit dhe rrethinave të saj, pa dyshim që do të hyjë në historinë e saj si një nga luftrat më të guximshme. Brigada e VII-të për shkak të operacioneve që zhvilloi në Malësinë e Madhe e deri në afërsi të Tropojës, e kaloi kufirin me dy batalione (i I-ri dhe i IV-ti), kurse e gjithë brigada me efektivin e saj të kompletuar më 9 dhjetor 1944. Komunikimi i urdhrave konkretë dhe mbledhjet e jashtëzakonëshme, për detyrat që ajo do të kryente në anën tjetër të kufirit, brigada i zhvilloi në Koplik e Kastrat. Në pararojë të Brigadës së VII-të ishte batalioni i parë. Kolona e partizanëve të saj pasi la në krahun e djathtë kishin mbi Hanin e Hotit, iu qep shpatit përpjetë. Pas pararojës ecnin një grup kuadrosh të saj me në krye komisarin e batalionit, Skënder Libohovën. Kur dolëm në majë të kodrës ra drita. Si të ngrihej një perde, partizanët dalluan përtej majat shkëmbore e disa shtëpi mjaft të rralla. Por luginën poshtë e kishte mbuluar një mjegull e dëndur dhe nuk dukej asgjë. –Pushim, u dëgjua zëri i komandantit. Të gjithë partizanët u ulën menjëherë në krahun e djathtë të rrugës gjarpëruese, në anën e këtejme të lumit të Cemit. Fshati që shtrihet poshtë quhet Skaraç. Ky përballë nesh quhet Rudinë, ai atje më lart, Muzhënckë, më në veri Korita, kurse pas majës që duket në horizont është Kuçi-vazhdoi të tregonte udhërrëfyesi ynë.

 Goditja e parë e gjermanëve kundër nesh

U nisëm përsëri për rrugë. Pasi kaloi lumin e Cemit, kolona partizane hyri në fshatin Selitë. Pa kaluar as 300 metra në veri të fshatit u dëgjuan një breshëri predhash artilerie që plasën poshtë rrugës.-Kaloni djathtas me vrap,-urdhëroi komandanti. Vrapuan të gjithë. Rreshti i parë u prish. Partizanët u strehuan prapa një kodre të vogël, në vëri-lindje të fshatit. Vetëm ata që u ndodhën ato çaste në luginën e lumit nuk luajtën nga vendi. Armiku që ishte vendosur në kalanë e Deçiçit, kishte diktuar lëvizjen e kolonës partizane dhe gjuante me artilerinë e instaluar në fshatrat Mileshi e Dinoshë. Pas predhave të para, filloi përsëri breshëria tjetër e artilerisë gjermane. Predhat e tyre na binin fare pranë, por përveç një shtëpie të rrënuar dhe dy partizanëve të plagosur lehtë, nuk patëm humbje të tjera. Ky zjarr i artilerisë gjermane u bë pengesë për ne dhe si rezultat,  kolona e partizanëve mbërriti të nesërmen para Kalasë së Medunit. Batalioni i parë u vendos pas një qafe në disa shpella e vënde të mbrojtura nga era. Në disa gropa u ndezën zjarre të vogla me kërcej sherbeli. Në mëngjez mbërritën aty disa partizanë me intendentin e batalionit në krye. Kishin sjellë me vete bukë të ngarkuara në disa kafshë. Ishte bukë e bardhë e gatuar dhe e pjekur në Shkodrën e lirë. Ishte e para herë që partizanët furnizoheshin rregullisht me bukë. Hëngrën bukën e atdheut të lirë, një nga gjërat që kishin ëndërruar aq shumë. Partizani Andrea Kosta ishte në krye të intendencës. Në fillim partizanët e patën shumë të vështirë të siguronin ushqimin, pasi shumica e banorëve ishte larguar nga shtëpitë e tyre. Ushqimi më i shpeshtë që përdornin ata, ishte patatja që nxirrej nga disa copza toke midis gurësh. Por partizanët ishin të përgatur shpirtërish për të bërë sakrifica për hir të detyrës që kishin marrë përsipër.

 Beteja në Kalanë e Medunit

Jo shumë larg nga qëndra e banuar Kuç, afër një qafe, në mbledhjen e parë të shkurtër që u zhvillua me kuadrot e batalionit u bënë të qarta detyrat konkrete. Aty u tha se me largimin e Brigadës së VI-të Sulmuese, armiku kishte ripushtuar pozicionet e humbura. Kalaja e Medunit kishte mbetur përsëri objektivi kryesor. Ishin gjithashtu dhe një sërë kodrash që shtriheshin në të djathtë, në të majtë dhe në thellësi të saj. Sulmi ishte çështje orësh. Më datën 12 dhjetor 1944, përkrah forcave të tjera të Brigadës u përgatit për sulm edhe batalioni i dytë. Afrimi u bë gjatë natës. Sulmi së pari të do niste në krah të kalasë dhe mandej në shpinë të saj. Në këtë mënyrë partizanët do ta kishin më të lehtë për ta marrë kalanë, kjo sepse mbështetej fort në të dy krahët e saj, ku dukeshin haptazi pozitat e forta natyrore. “Përpara partizanë”-u ndien zërat e bijve të shqipes dhe lufta vazhdoi me furi. Borizani me tingujt rrënqethës, u shtonte partizanëve kurajën. Kudo u dëgjuan krismat e armëve automatike të mitrolozëve dhe granatave. Armiku hapi zjarr. Të gjithë sektorët ishin mbuluar mirë nga ana e gjermanëve, por partizanët duke përfituar nga nata dhe befasia, u pykëzuan në drejtim të qëndrës së fashtit Medun. Në këto kushte gjermanët u detyruan të lënë disa pozicione. Në krahun e djathtë vazhdonin sulmet me sukses batalioni i dytë dhe i katërt. Në këtë mënyrë u lehtësua sadopak sektori ku vepronte batalioni i parë. Për t’i shpëtuar rrethimit, armiku filloi tërheqjen. Kur ra dita, partizanët ishin futur në fshat. Ndërkohë gjermanët filluanm të rrihnin me artileri të gjitha kodrat e Medunit. Tempi i mësymjes sonë u ul. Aty nga ara 16.00 partizanët arritën deri në vijën e rrugës Medun-Kuç, madje në të majtë të saj shtinë në dorë edhe një kodër sunduese. Të ecje përpara gjatë ditës ishte e pamundur, pasi zjarri armik të shkurtonte. Prandaj sulmi i partizanëve u ndal. Vija e mbërritjes tashmë ishte xhadeja Kuç-Podgoricë. Partizanët e të dy batalioneve u përqëndruan nëpër gropat karakteristike që ka ky rajon i Malit të Zi. Nëpër kodra e vende të caktuara qëndronin rojet partizane. Koha ishte e mirë por bënte mjaft ftohtë. Zjarr nuk mund të ndizej, por as dru aty nuk kishte. Në këto luftime armiku pati rreth 16 të vrarë. Nga partizanët tanë mbetën të vrarë Veri Tego Gjata, Llambi Ciko dhe Bektash Saliu.

 Uria e të ftohit, pengesa e madhe e partizanëve

Si zakonisht partizanët qëndronin grupe grupe dhe bisedonin. Kishin shumë uri por bukë nuk kishte. Fshatarët e Malit të Zi ishin të varfër por më të varfër i kishte bërë koha. Atyre, si në Shqipëri, u kishte takuar të prisnin goditjet e njëpasnjëshme, të italianëve, të gjermanëve dhe të bashkëpunëtorëve të tyre. Kudo shihje shtëpi të djegura dhe të rrënuara nga bombardimet. Atë natë partizanët e kaluan duke duruar të ftohtin e madh dhe urinë. Uria bënte ta ndjenin të ftohtin dhjetëfish. Të nesërmën agoi një ditë e bukur dhe plot diell. Disa prej partizanëve filluan të shtriheshin rrëzë gurëve të rrahur nga dielli, ku ngrohtësia ishte më e madhe. Pati edhe nga ata që lëvizën për të soditur natyrën e bukur dhe të ashpër të Malit të Zi. Aty parën nesh ishin disa shtëpi të riparuara. Nikolla diçka bisedonte me një plak. Ai erdhi dhe i përshëndeti partizanët me fjalët: “Vdekje fashizmit”. Ndenji një copë herë me ta. I veshur keq, me rrudha dhe i parruar, i ngjante një cubi, por ishte i qeshur. U gëzua shumë kur mësoi qëllimin e ardhjes së partizanëve nga Shqipëria. Sakaq filloi një zjarr i dëndur i artilersë së armikut. Me predhat e para u vranë katër partizanë italianë dhe u plagosën dy të tjerë. Kur pushoi zjarri i artilerisë së armikut, në qiell, nga drejtimi perëndimor u duk një aeroplan. Pasi bëri një rrotullim deri në luginën e Moraçës, ai u kthye përsëri mbi Podgoricë. Aty u qëllua disa herë nga artileria kundërajrore gjermane. Bëri një rrotullim rreth vetes dhe mori drejtimin nga Adriatiku. Ishte aeroplan anglez. Në të hyrë të fshatit Mesun, kur vjen nga Podgorica, është një qafë e mandej një luginë e vogël që nga drejtimi i Podgoricës dhe xhadesë së Bioçës ka për mburojë një kodër. Aty u strehua pjesa më e madhe e batalionit. Në krahun e majtë ishte batalioni i tretë, ndërsa batalionet e tjera ishin në krahun e djathtë. Kodra kryesore në veriperëndim të luginës ku ishin strehuar partizanët u përforcua me mitraloza. Erdhi edhe toga e mortajave. Nga mbajtja e kësaj kodre varej qëndrueshmëria e brigadës tonë. Ndërsa partizanët po pushonin në vende te reja, Nikolla u solli dy kova me patate të zjera. I ndanë nga dy tre kokrra për secilin. Në këtë mënyrë veprohej edhe me partiznët e batalioneve të tjera.

 Urdhëri i komandantit Gjin Marku

Sipër në kodër mbërritën shokët e komandës së batalionit të dytë e të tretë. Më pas erdhën dhe ato të batalionit të parë. Midis tyre ishte dhe komisari i batalionit të parë, Skënder libohova, i qeshur dhe me humor. Mbledhja kishte të bënte me urdhrin e firmosur nga komandanti Gjin Marku dhe komisari, Myzafer Spaho. E veçanta e atij urdhri ishte se gjermanët kishin mundur të shpërthenin në Matashevë, dhe lidhur me këtë jepeshin detyra. Brigada e VII-të ishte përsëri aty në qëndër të Divizionit. Ardhja e tyre kishte për qëllim bashkëveprimin për sulmin e mbrëmjes. Ende nuk ishte bërë përshëndetja me shokët e porsaardhur, kur tre aeroplanë fluturuan gjatë luginës. Ata çanë mes për mes qytetin dhe pasi bënë një rrotullim u kthyen përsëri në drejtim të Adriatikut. Ende nuk ishin larguar kur një skuadrilje me aeroplanë bombardues u dha mbi qytetin e Podgoricës.

 Bombardimet e avionëve anglezë mbi Podgoricë

Aeroplanët bombardojnë,-thirri roja me zë të fortë. Në fillim hapi zjarr artileria kundërajrore gjermane, por pastaj heshti sepse aeroplanët e sulmit apo të shoqërimit siç i quanin ata, u turrën mbi pozicionet gjermane me mitralime të njëpasnjëshme e mandej nisi përsëri bombardimi. Aeroplanët anglezë bombarduan rëndë qytetin e Podgoricës. Shtëllungat e tymit u ngritën lart. Një pjesë e aeroplanëve largohej, një pjesë vinte e godiste përsëri. Partizanët u afruan tek buza e kodrës së lartë nga ku vrojtohej mirë ky sulm. Aeroplanët u larguan vetëm pasi e rrafshuan qytetin e Podgoricës. Skënderi e shikoi sulmin me neveri. Në këtë kohë arritën edhe disa kuadro të tjerë të brigadës. Kishte ardhur një lajm i mirë: Brigada e XXII-të Sulmuese kishte çliruar Tuzin. Lajmi ishte i gëzueshëm. Të tërëve u shkëlqyen sytë. Ishte data 14 dhjetor 1944 kur kuadrot mbaruan sqarimin e detyrës. Ata u shpërndanë dhe shokët u vunë në dijeni se Brigada e IX-të jugosllave do të spostohej në krahun e djathtë të Divizionit. Brigada e VII-të do të vepronte në qëndër të Divizionit. U mësua se armiku përbëhej nga më shumë se 40.000 forca, pa llogaritur çetnikët dhe mbeturinat e tjera të reaksionit jugosllav. Majtas e djathtas rrugës automobilistike kishin ndërtuar breza mbrojtës, me transhe të shkëputura dhe qëndra zjarri të fortifikuara. Kuptohej qartë se rruga jona nuk do të ishte e lehtë”.

Beteja e përgjakshme në luginën e Moraçës ku u vranë mjaft partizanë dhe komisari, Skënder Libohova

 Në kujtimet e tij për luftën e partizanëve shqiptarë në tokat e Malit të Zi dhe ish-Jugosllavisë, gjatë fundit të vitit 1944, ish-koloneli Hysni Daja, ka përshkruar edhe betejën e përgjakshme kundra forcave gjermane të zhvilluar në afërsi të rrugës automobilistike Medun-Kuç, ku mbetën të vrarë mjaft nga shokët e tij partizanë. Lidhur me atë ngjarje Daja ka shkruar: “Forcat e armikut që vinin nga Podgorica ishin aq të shumta dhe të shumëllojshme sa kudo që të qëlloje plumbi nuk shkonte bosh. Duke e parë nga e djathta Kodrën Bardhoshe që po ndizej flakë nga sulmi i batalionit të dytë. Skënderi, komisari i batalionit duke i prirë kompanisë së parë, hasi në pengesa artificiale, tela e drurë. Sakaq, dy partizanë trima, i shkuan pranë dhe e ndihmuan. Ata ishin Muharrem Mehmeti dhe Faik Celi. Të dy u vranë para tij. Dy partizanë të tjerë u hodhën më tej, duke mbetur dhe ata të plagosur. Por shtegu u hap. Ndërsa komisari Skënder Libohova u shkoi në ndihmë dy të plagosurve, të tjerë partizanë e plotësuan atë pikë nevralgjike që gjermanët nuk donin të lëshonin. Njëri nga komisarët e kompanive kapi me shpejtësi një mitraloz dhe hapi zjarr kundër kolonës së gjermanëve që s’kishte të sosur. Ishte Fani Tangu. Gjermanët u përforcuan me forca të tjera dhe pa e ndaluar sulmin shtinë në dorë disa objekte të lëshuara më parë. Ata përqëndruan një zjarr të paparë. Një predhë goditi për vdekje Skënder Libohovën. Të gjithë për një çast shtangën, por lufta nuk u ndal. Shokët e tjerë e vazhduan atë me furi deri në mëngjezin e ditës së nesërme. Krismat dhe flakët e asaj nate nuk mund t’i krahasoje me asgjë tjetër. Në këtë betejë të paparë ne u ndihmuam edhe nga avionët aleatë anglo-amerikanë. Armikut i erdhën përforcime të mëdha nga lugina e Bioçes ku përqëndrimet e tij ishin më të mëdha sa s’i nxinte as vendi. Zjarri i armikut ishte i dëndur dhe plumbat që përplaseshin nëpër gurë lëshonin xixa verbuese. Dy partizanë plagosen njëherësh, por arritën të hidhnin granatat dhe ashtu siç qenë, duke shkelur mbi një kufomë gjermane të vrarë, mundën të kapnin fortinën kryesore. Pas zjarrit të fortë filloi përleshja. Lugina e Moraçës ziente në tërë vijën e frontit. Krismat dëgjoheshin që nga Verusha deri në jug të Podgoricës. Vija e zjarrit shpesh herë shëndrrohej në vijë gjarpërueshe. U bënë të gjitha përpjekjet për të mbajtur atë kodër që u mor me sakrifica të mëdha.-Na lini t’a mbajmë ne qafën këtu pranë-thanë njëzëri partizanët e plagosur që ishin ngjeshur rrëzë kalasë. Ky ishte morali i partizanëve. Edhe pse atyre u erdhi në ndihmë një pjesë e forcave të batalionit të katërt, situata nuk u përmirësua. U plagosën katër partizanë të tjerë, midis tyre dhe komandanti i batalionit, Mit’hat Luçi, si dhe komisari, Zoi Bano. Para agimimit partizanët u tërhoqën. Gjermanët kishin pësuar humbje të rënda. Dëmet e shkaktuara në njerëz dhe teknikë i pohuan edhe vetë forcat gjermane. Madje ata arritën të thonë se kolonën prej 200-300 automjetesh e dogjën vetë, kurse dikush ia atribuonte aviacionit aleat. Kurse në fakt ato u asgjësuan nga tre kompani të Brigadës së VII-të që me urdhër të shtabit të brigadës u futën thellë në formë diversioni deri afër tyre. “Ku shkel këmba e këmbsorisë, konfirmohet fitorja”, thotë arti ushtarak”.

                Jetshkrimi

Hysni Daja, koloneli që u diplomua si artiljer në Moskë dhe autor i disa librave si historian ushtarak

 Hysni Daja u lind në vitin 1928 në një familje mjaft të njohur të fshatit Sevran në rrethin e Skraparit. Gjatë viteve të pushtimit nazi-fashist të Shqipërisë, 1939-1944, e gjithë familja e tij në fshatin Sevran u lidh me rezistencën antifashiste dhe Hysniu me vëllezërit dolën partizanë duke u rreshtuar fillimisht me çetën e Skraparit dhe më pas më 17 mars 1944, duke u inkuadruar në rradhët e Brigadës së VII-të Sulmuese që u formua në fshatin Vlushë të Skraparit. Edhe pse nuk ishte më shumë se 16 vjeç, Hysniu mori pjesë në të gjitha luftimet që zhvilloi ajo njësi partizane, duke shkuar në ndjekje të gjermanëve deri në Vishegrad të ish-Jugosllavisë. Pas mbarimit të Luftës, Hysniu u gradua oficer, duke shërbyer në armën e Artilerisë në disa rrethe të vendit. Në fundin e viteve ’50-të, ai u dërgua për studime në Bashkimin Sovjetik, ku dhe u diplomua për armën e Artilerisë në një nga akademitë më të njohura të Moskës. Pas kthimit nga Bashkimi Sovjetik, Hysniu shërbeu si komandant i Artilerisë fillimisht në një njësi të Tiranës dhe më pas për disa vjet në Brigadën e Këmbsorisë në qytetin e Laçit me gradën e nënkolonelit. Në fillimin e viteve ’70-të ai u rikthye përsëri në Tiranë ku shërbeu në disa njësi ushtarake deri sa doli në pension. Në fillimin e viteve ’70-të, Hysni Daja në përbërje të një grupi ish-partizanësh, u dërgua në Jugosllavi me mision për të gjetur eshtrat e partizanëve shqiptarë të rënë atje gjatë viteve 1944-1945. Që pas mbarimit të Luftës e deri në ditët e fundit të jetës, Hysniu iu kushtua studimeve të historisë së Luftës, duke botuar disa libra (“Armë të pathyera”,”Prova gjaku”,  “Shtatë komisarët që ranë përtej kufirit”, “Historia e fshatit Sevran”, etj) dhe mjaft shkrime në shtypin e atyre viteve. Koloneli në pension, Hysni Daja, ndërroi jetë në janarin e vitit 2006 dhe trupi i tij u përcoll për në banesën e fundit me një ceremoni shtetërore të organizuar nga Ministria e Mbrojtjes. /Memorie.al

Mbreti Zog nga Kajro (1949) : “Jam autoriteti i vetëm legjitim shqiptar që prej agresionit italian të 1939. I ftoj të gjithë shqiptarët, pa dallim politik, të bashkohen për një Shqipëri të lirë dhe demokratike.”

Ahmet Zogu

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 7 Dhjetor 2019

 

“Combat” ka botuar, të enjten e 1 shtatorit 1949, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me reagimin e mbretit Zog ndaj krijimit të “Komitetit të Shqipërisë së Lirë” dhe thirrjen e tij drejtuar shqiptarëve, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Shqipëri

Mbreti Zog konteston legjitimitetin e komitetit “Shqipëria e Lirë”

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Kajro, 31 gusht. — Ish-mbreti Zog, i cili banon në Aleksandri, u shpreh mbi formimin e fundit të “Komitetit të Shqipërisë së Lirë”, nëpërmjet një komunikate të publikuar nga “Legata Mbretërore e Shqipërisë” në Kajro, në të cilën ai thotë se e konsideron veten si “autoritetin e vetëm legjitim që nga agresioni italian i 1939”.

 

Ai ftoi “të gjithë shqiptarët pa dallim politik” që të arrijnë bashkimin kombëtar për t’i siguruar Shqipërisë “një epokë të re në kuadrin e kombeve të lira dhe demokratike”.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

 

Beogradi mohon ekzistencën e komiteteve shqiptare “titoiste”

 

Beograd, 31 Gusht. — Agjensia Tanyoug e autorizon veten të mohojë si “të pabazuar” informacionin e formimit të dy komiteteve refugjatësh politikë shqiptarë në Jugosllavi.

 

 

Tiranë : “Shqiptarët e Lirë” janë kriminelë lufte

 

Tiranë, 31 gusht. — Qeveria e Z. Enver Hoxha, në një deklaratë të lëshuar dje, tha se nismëtarët kryesorë të komiteteve të ndryshme shqiptare, të përbëra ose në proçes krijimi në vendet perëndimore dhe që synojnë rrëzimin e regjimit aktual, janë ish-kriminelët e luftës, të pretenduar si të tillë nga Shqipëria.

 

Kjo akuzë është drejtuar veçanërisht kundër Z. Frashëri dhe Kupi, drejtuesit kryesorë të Këshillit të Shqipërisë së Lirë, të formuar së fundmi në Paris me nxitjen e Shteteve të Bashkuara dhe Britanisë së Madhe.

Për Shqiptarët e komprometuem me dý regjimet nën pushtimet italjan e gjerman – LETËRKËMBIM MUSTAFA MERLIKA KRUJA – ATË PAULIN MARGJOKAJ

 

 

Graz, me 7 Dhetuer 1952

 

I dashuni Mik,

Letren tande e mora dje e mejherë po vêhem me të pergjegjë, mbasi edhe vetë nuk po due me dalë i gjatë kso here.

Ktu në Graz jemi gjithsejt kater Shqiptarë: prof. Krist Maloki, i nenshkruemi dhe dy studenta shqiptarë. Njani nder to quhet Angjelin Kujxhija e âsht prej Shkodret, pra katholik. Tjetri quhet Fejzi Domni, edhe ky âsht prej Shkodret, por i kaluem mâ vonë në Tiranë. Me folë flet krejt si Shkodranë. Ky âsht i biri i nji hoxhës e shokët e thrrasin hoxhë. Të dy kta janë kund 27 vjeça e kanë ardhë në Vjenë qysh në 1944, pra janë gjetë kndej në kohen kúr armata e Balkanit e liroi Shqipnín, deshta të tham e la Shqipnín. Të dy studjojn medicinë ktu në Graz. Angjelini âsht krejt fukará e nuk ka kurrgjâ posë shpirtit. Tash njâ do muej merr prej kryesís së KOMITETIT SHQIPERIJA E LIRË 10 dollar në muej. Me 10 dollar ai nuk mundet veç me pague qirán kû gjindet. Fejzi Domni ka kenë nji vjetë n’ Amerikë e tash ka kthye prap në Graz e don me vijue studimet në medicinë. Pare ka boll, sa qi vetë çuditem se si ai ka lânë Ameriken e ka kthye në Graz.

As njani as tjetri nuk kanë interesë per gjuhë, prandej as vetë nuk dij se shka të tham per punë të librit t’and, dmth a t’ju a dergojsh ktyne apor jo. Angjelin Kujxhija nuk âsht në gjendje me i a hjekë asnji qindar gojës as per nji liber, as per ata të landës qi i duhet me xânë. Sa per tjetrin, nuk e dij se shka të tham. Malokit tash i a permendi punen e librit t’and, por nji herë nuk ké pse më dergon mâ teper se nji kopje, sa per vedi, pse vetë drue se as Maloki nuk vullnohet me harxhue pare per nji liber, pse ai âsht msue me i marrë librat shqip gati perherë falë.

Adresa e Marlekajt n’Australí âsht kjo: “Mark Marlekaj/ 149 Victoria Parade, Fitzroy 6/  MELBOURNE, Vic. (Australia)

Mos e harro edhe P. Jakob Marlekaj në Bologna.

Shum interesant, për mue qi mbledhi thânje e fraza të popullit shqiptar, ajo thânja në Krujën tande: “Qoftë mâ i madh se âsht!” Ket frazë nuk e kam ndie kurr e mue më duket fort e kthelltë e kuptimplote. Si thue edhe vetë, Anton Paluca ka pasë  verté nafakë të madhe me gjith farefisin e vet qi ka lanë Shqipnín. Në ket rasë po t’a bâj nji pyetje, pse po hîn taman ktu. Kur Gjermant lán Shqipnín, shka âsht kenë qi shum Shqiptarë, fort të komprometuem, nuk e lán Shqipnín, si p.sh Anton Harapi e Lazer Shantoja e sá e sá tjerë? Kta qi janë kenë aq fort të komprometuem, shka kanë shpresue kúr u erdh e mbramja Gjermanvet? A kanë mendue se po vjen me i librue Hinglizi, apor shka kan mendue qi u ndalen në Shqipní, në vend qi me hikë me rob e robí? Ket pikë tash m’a tfillon në letren e ardhshme, pse m’intereson me e dijtë.

Sa per at shumë të vogel qi më ké borxh, paske bâ mirë qi paske zgjedhë ket rrugën e dergimit të pareve me postë. Ket rrugë kam pasë edhe vetë nder mend me të paraqitë, por, kúr e pásh letren e mbrame të cenzurueme, at herë thásh se nuk ka me hecë, pse nuk mund të dergohen pare perjashta. Edhe prej Austrijet âsht e ndalueme me dergue pare perjashta, pse letrat e porosituna janë të kontrollueme e do të dorzohen të çiluna në postë. Arsyeja: per të kontrollue a jânë banknota mbrendë. Nder letra të thjeshta mund të dergohen pare, pse kurrkush nuk i kontrollon. Edhe prej Ameriket nuk do t’ishte kenë nevoja qi të më dergohen paret me leter të rakomandueme, por tash, mbasi i paske pasë shkrue djalit t’and, kot se ndrrohet mâ kjo punë. Paret do të më kishin rá në dorë edhe me nji leter të thjeshtë, e kshtu do t’ i kishte kursye djali i yt do pulla.

E kúr po kalon ti  n’Ameriken e madhe e bujare?

E si po e kalon Kerçiku n’Amerikë? Kam ndie se edhe ai e ka menden me kthye dalë n’Austrí, a âsht e vertetë? Po të kthehet ai, nuk kishem per t’u çuditë, pse grueja e tij âsht prej Graz-it e i ka prindt ktû. Vetem per Fejzi Domnin bindem qi ka lânë Ameriken e ka ardhë persrí n’Austrí.

Letra shkoi në fund e dhe vetë po e kpus me kaq. Ndoshta nuk më bjen rasa me të shkrue deri në kallnduer, prandej po t’a uroj qysh tash vjetin e rí 1953.

Shum shndete e gjith të mirat t’uron.

                                                                            I yti nga zemra

  1.      P. MargjokajO.F.M.

 

 

 

                                                                                                                         Ramleh, 21/ XII/ 1952

 

 

Mik i dashun,

Kjo âsht përgjegj’ e s’ates me 7 të këtij e letr’e urimeve të mija mâ të përzemërtavet për Krishtlindje e mot të ri.

Çudë si e paskam marrë vesht keq, sikurse ata dy studenta shqiptarë qi janë aty t’ishin dý studentesha! Interesante fort ato tfillime qi më shkruejshe për njanin sish. Por… ç’po na duhet?

Librin, tý e miqve të tu Marlekaj tash ju a nis shpejt e dorë për dorë tý njiherë po të dërgoj fotografinë t’eme qi t’a kam dam’e ruejtun këtu ka mâ se nji muej. Ke për t’i thânë dikur ndokuj: “Âsht e mbrapmja fotografí e Mustafa Krujës, mbasi vështirë se ka me më ramë me nxjerrë mâ.

Po, ajo frasa krutane âsht njimênd e thellë, e mbasi mblidhke fraseologjí popullore, po të diftoj qi flitet gjithnji për rasa e për punë para të cilavet mêndj’ e njeriut shtâng; shpesh herë frasa i drejtohet fill Perëndisë: “Qofsh mâ i madh se je, mre Zot!” E përdoret edhe në rasa ankimi për të liga qi na bien mbë krye e qi s’na duken të drejta.

Për Shqiptarët e komprometuem me dý regjimet nën pushtimet italjan e gjerman qi mbetën në Shqipní, s’ka njeri qi s’e ka vramë e s’e vret mênden gjithsa herë bie me folë mbi fatin e tyne. Mbas mendimit t’em s’ka burrë në botë qi mundet me dhânë nji spjegim të bindshem, sidomos për disa prej tyne, e janë shumica, posë atij qi besoj vetë : ashtu ka qênë vullnet’i të Lumit Zot e s’ka tjeter! Te na thonë: “e ka thërritun exheli”, nji frasë arabishte thotë: “Kur don me ardhun kazaja (kazá: arrêt immuable de Dieu; destin, sort), të mbyllen sŷtë”. D. Lazër Shantoja do të nisej bashkë me mue, dy muej para turmës qi ndoq trupat gjemane në të tërhjekun. U ndal, si me thânë, në minutën e mbrapme, pa asnji shkak t’arsyeshëm. Tha se kishte mik gjeneralin Fitztum e tash ikte me tê. Por s’iku mbandej as me tê as me shokë tjerë. D. Lazri, qi kishte ndoshta mâ tepër anmiq se un e qi ishte  i sigurtë se do t’a gjênte kund nji famullí në botën katholike, sikur e pat pasë gjetun edhe parandej në Zvicer. Por s’kisha me mbaruem kurrë me ksi shêmbujsh. Shumë janë ata qi u rrêjtën se po vijnë e i shpëtojnë inglizët, por edhe mâ shumë ata, qi s’kishin shka pritshin të mirë as prej tyne. Ikën krenet e Ballit Kombtar e të Legalitetit, e si mbandej me ndêjtun në shpresë t’Inglizvet ata qi s’kishin luejtun asnji gisht dore për ta, madje qi kishin vepruem kundra politikës së tyne? Vetëm pse i kishte thërritun exheli.

Un s’jam aspak i sigurtë se kam për të mujtun me shkuem ndonji herë n’Amerikë. E kishte me më ardhun mjaft keq po s’mujta me u bashkuem me t’im bir. Por gjâ mangut s’i kam lânë punës, e pra le të bâhet si të ketë thânë Zoti. Kërçiku (Ingj. Hajdari qi njeh ti e për të cilin je tue më pyetun) s’e çon keq atje; ka gjetun punë sa me sigurue jetesën e familjes e sigurisht do të vejë tue e përmirosun gjêndjen ; por si po duket, e shoqja, bijë e vetme e prindve të saj dhe e rritun në nji tjeter klimë morale e me nji mendsí krej të ndryshme nga ajo e Amerikanvet, po e ka të vështirë me u adaptuem me jetën e re. Me gjithë këtê, s’kanë ende ndonji vendim të premë; madje un kujtoj mâ fort se kanë me qëndruem atje.

Me zêmër miku përsris urimet e mija e tu mir’u pjekshim me letrat qi vijnë.

 

Mustafa

Dëshmia e specialistit: Si i ndërtuam dy pallatet e Thumanës më 1988 dhe pse u shembën nga tërmeti i 26 nëntorit …

Dashnor Kaloçi/ E mbaj mënd shumë mirë se u bë zhurmë e madhe që ato dy pallatet e Thumanës të mbaronin në afat dhe për vitin e ri 1989 duhet të dorzoheshin nga ndërrmarja jonë, pasi nga Komiteti i Partisë së rrethit Krujë, ishte dhënë urdhëri i prerë “për vitin e ri, banesat duhet të ishin të mbaruara dhe njerëzit të futeshin brenda në shtëpitë e reja”. Dhe kështu ndodhi, ato u bënë si u bënë dhe urdhëri I partise u zbatua. Por cilësia e tyre ishte skandaloze dhe i dha “frytet” e hidhura tani me këtë tërmet që ra më 26 nëntor”. Njeriu që flet dhe dëshmon për Memorie.al është Mark Aliaj, ish-i burgosur dhe i përndjekur politik, i cili tregon lidhur me ndërtimin e dy pallatëve të Thumanës që u shëmbën para disa ditëve nga tërmeti i 26 nëntorit, duke zënë nën rrënoja dhjetra banorë të tyre dhe mbi 22 viktima.

Mark Alija pas viteve ’90-të ka shërbyer edhe si drejtor ndërmarrje në qytetin e Laçit, shef administrate në Ministrinë e Punëve të Jashtme në Tiranë dhe si nënkryetar i Bashkisë së Mamurrasit për disa vjet.

Kjo qe do lexoni me poshte eshte një histori të shkurtër të jetës së tij dhe bashkëvuajtësve të burgosur politik, në punën e madhe që ata bënë për ndërtimin e shumë veprave bonifikuese, si këneta e Thumënës ku ai vuajti dënimin pas tentativës për arratisje, por dhe në ndërtimin e shumë veprave industriale dhe pallateve të banimit, për të cilët ai shprehet se termeti i 26 nëntorit nuk u shkaktoi asnjë problem.

Zoti Mark, cila është lidhja juaj me Thumanën dhe kur e keni parë për herë të parë atë qytezë?

Unë në Thumanë kam shkuar që i vogël me prindërit e mij, pasi ne kemi banuar në periferi të Mamurrasit, në skajin jugor të saj, ku vazhdojmë të banojmë dhe aktualisht dhe Thumanën e kishim shumë afër. Pra nisur nga ky fakt Thumanën dhe banorët e saj i kishim dhe e njihnim mirë gati si ata të Mamurrasit, por me atë vënd mua më lidhin edhe shumë gjëra të tjera, pasi aty kam filluar punë për herë të parë në vitin 1958 si ndihmës me disa inxhinierë hungarezë që punonin për projektimin e kanaleve dhe veprave të tjera që duheshin për bonifikimin e tharjen e kënetës së Thumanës. Po përveç kësaj, aty në tharjen e asaj kënete kam punuar edhe si i dënuar politik pasi u arrestova.

Kur dhe përse u arrestuat?

Unë jam arrestuar për tentativë arratisje së bashku me dy shokë të mij, më 24 prill të vitit 1958, pasi na kapën diku afër Shkodrës dhe na sollën në degën e Punëve të Brendëshme të Krujës prej nga varej asokohe administrativisht Mamurrasi ku banonim unë me dy shokët e mij.

Perse vendosët që të arratiseshit dhe sa vjet ju dënuan?

Siç ju thashë pak më lart, unë që në moshën 17 vjeçare punoja si ndihmës me disa inxhinier hungarez që punonin për projektimin e bonifikimit dhe tharjes së kënetës së Thumanës, ku ju mbaja latat, (instrumenet) dhe çantat, ju sillja ujë, bukën e çdo gjë tjetër që atyre ju duhej. Në bisedat e ndryshme që ata bënin, flisnin hapur edhe me mua kundër regjimit komunist të Enver Hoxhës, pasi ata ishin antikomunistë dhe lavdëronin vëndet perendimore dhe jetën që bëhej atje. Si të thuash kjo ishte dhe shtysa e parë që pata unë për t’u arratisur nga Shqipëria, gjë të cilën siç ju thashë nuk e realizuam dot, pasi na kapën dhe pas disa kohë hetuesie në Degën e Brendëshme të Krujës, na nxorrën në gjyq dhe na dënuan me gjashtë vjet burg me akuzën “për tradhëti ndaj atdheut mbetur në fazën e përgatitjes për t’u arratisur jashtë shtetit” dhe me konfiskim pasurije e heqjen e të drejtës elektorale për pesë vjet. Këtë dënim na e la në fuqi edhe kolegji Ushtarak i Gjykatës së Lartë në Tiranë që u mblodh me datën 11 qershor të atij viti dhe pas marrjes së dënimit na dërguan në kampin e Thumanës ku kishte filluar puna për tharjen e kënetës. Pra, ndërsa si punëtor i lirë kisha punuar me specialistët dhe inxhinierët hungarezë që projektuan veprat ujore për bonifikimin e tharjen e asaj kënete, tashti si i burgosur më dërguan ta zbatoja atë projekt.

Si e kujton kampin e Thumanës dhe kur u hap për herë të parë ai kamp të burgosurisht?

Kampi-burg i Thumanës quhej “Reparti ushtarak 309” dhe ai kamp u vendos aty diku nga viti 1958, pasi u zhvendos nga Tërbufi ku të dënuarit politik kishin punuar për tharjen e kënetës me të njëtin emër në fushën e Myzeqesë. Pra i gjithë kampi, me të dënuar dhe policë e ushtarë që kishte qenë në Tërbuf, u zhvendos aty në Thumanë, pasi pak a shumë do të bëhej e njëjta punë që ishte bërë në Tërbuf. Barakat apo siç u thoshim ne, kapanonet e kampit ku do sistemoheshin të dënuarit politikë, u ngritën diku në vëndin e quajtur “Kroi i sertë”, që ndodhet fare afër lumit të Drojës në fshatin Bushnesh dhe ato u ndërtuan me dërrasa të mbuluara me katrama. Aty ishim rreth 750 të burgosur politik, të ndarë në brigade pune, ndërsa ushtarë dhe policë që na ruanin, ishin rreth 150 vetë që bënin shërbim brenda dhe jashtë rrethimit me tre palë tela me gjëmba që kishte kampi rreth e rreth.

Kush ishte komandant i atij kampi dhe në çfarë kushtesh jetonit e punonit aty?

Komandant i kampit ishte major Vangjel Rrëmbeci (me origjinë nga Korça) i cili para se të vinte aty kishte qenë komandant i Burgut të Burrelit. Kushtet në atë kamp ishin të mjerushme, duke filluar nga higjena që nuk dua ta kujtoj se është turp ta shkruash. Po kështu ushqimi që pothuaj nuk vihej fare në gojë, pasi përveç 700 gram bukë misri që na jepnin si racion ditor, ajo që quhej gjellë, bëhej me presh e lakra dhe ajo gatuhej me një lloj margarine që ua kishin kapur gjermanëve në depot e tyre në vitin 1944 para se ata të largoheshin nga Shqipëria. Pra ai ushqim që gatuhej aty, pothuaj nuk vihej fare në gojë dhe po të mos ishin familjet tona që na sillnin ushqim, ne do të kishim vdekur urije apo do të ishim kthyer në kufoma të gjalla. Por desha të shtoj se edhe ai ushqim, u jepej të burgosurve vetëm në rast se realizonin normën që ishte 17 metër kub dhe në ditë, pra duhej të bëje punën që të merrej ushqimi.

Cila ishte puna që kryenit aty?

Puna që bënim ishte një torturë më vete, pasi një i burgosur duhet të hapte një kanal duke zhvendosur 17 metër kub dhe, apo më saktë baltë e lluce se ashtu ishte i gjithë vëndi aty kënetë dhe moçalishte. Dhe në rast se nuk e realizoje normën, nuk të jepej ushqimi dhe të fusnin në birucë si dënim për mos realizim norme. Puna ishte një tmerr i vërtetë si në dimër që ishte shumë i ashpër ku kishte ngrica dhe shpesh na duhej të thyenim akullin që të hapnim kanalin, po ashtu dhe vera ishte e nxehtë e na piqte dielli. Mjetet e vetme të punës ishin lopata, bela, kazma dhe karroca e dorës.

A kishte të burgosur që nuk e realizonin normën apo të tjerë të sëmurë që nuk mund të punonin dhe si veprohej me ta?

Kishte shumë që nuk e realizonin normën nga pamundësia fizike dhe ata u nënshtroheshin rregullave të komandës duke u futur në biruca me dënime të ndryshme që varionin deri në një muaj por dhe më shumë për përsëritësit. Edhe të sëmurë kishte shumë dhe ata i linin në atë gjëndje në infermeri dhe i dërgonin në spitalin e Tiranës, kur e shikonin se ata ishin në gradë të fundit. Pra ata i dërgonin në spital në Tiranë kur ishin afër vdekjes, në mënyrë që të mos vdisnin aty në kamp dhe të krijohej panik.

A kishte të dënuar që humbën jetën aty apo në spital të burgut?

Po ka pasur, plot ka pasur fatkeqësisht dhe emrat e tyre ne që shpëtuam gjallë nga ai ferr i kemi bërë publike në shtyp dhe në libra që kemi shkruar pas viteve ’90-të. I kemi të gjithë emrat e tyre dhe këto ndodhen edhe në dokumentet zyrtare për marrjen e dëmshpërblimit etj.

A kujton ndonjë nga bashkëvuajtësit tuaj në atë kamp?

Patjetër, kujtoj shumë edhe kanë kaluar më shumë se 60 vjet që nga ajo kohe. Kujtoj Rexh Metën, një funksionar të lartë të kohës së Zogut që kishte punuar në Ministrinë e Financave, i cili punonte si skarpatist, pra ai bënte nivelimin e skarpatës së kanalit që hapnin të burgosurit. Kujtoj Miço Pilon nga Saranda, i cili kishte studjuar në “Zosiema” të Janinës dhe ishte diplomuar në Athinë ku dhe kishte punuar si jurist. Ai ishte dënuar me 25 vjet burg politik. Tjetër njeri që kujtoj, ishte Ceno Vermishi, ish-major i regjimit komunist që ishte i burgosur politik si ne dhe vuante dënimin aty, por ndryshe nga ne, Ceno dhe shumë të tjerë si ai, pra ish-oficerë apo të tjerë që kishin qenë me detyra dhe funksione të ndryshme në regjimin komunist, aty punonin si brigadier apo në vënde të zgjedhura që quheshin vënde pune të privilegjuara. Pra dhe aty në burg kishte diferencim dhe atyre si Cenua, komanda u thoshte hapur: “Ju jeni tanët”.

Është thënë se ndërtimet e para të banesave në qytezën e Thumanës u ndërtuan nga të burgosurit politik të atij kampi…?

Po është më se e vërtetë, shtëpitë e para për të ardhurit në qytezën e Thumanës u ndërtuan në vitin 1959 nga të burgosurit politik të atij kampi. Në atë kohë Ministria e Brendëshme lidhte kontrata me ndërrmarje që bënin ndërtime dhe aty dërgoheshin të burgosurit për të shfrytëzuar krahun e punës dhe të ardhurat nga puna e tyre i kalonin Ministrisë së Brendëshme. (Kështu na thuhej ne në atë kohë, por pak rëndësi ka ajo gjë se ku dhe si shkonin të ardhurat, pasi e rëndësishme është puna që bënin të burgosurit e ndërgjegjies). Kështu u ndërtuan dhe banesat e para në Thumanë nga ne të burgosurit politikë të cilat u bënë një katëshe prej pupuliti dhe të mbuluara me eternit. Aty u strehuan dhe familjet e para të të ardhurve që ishin kryesisht nga fshatrat e thella të Korçës dhe të Skraparit, ku shumë prej tyre gjenden akoma dhe sot në ato shtëpia.

Po përveç atyre shtëpive, ku punuan të burgosurit e kampit pasi mbaroi tharja dhe bonifikimi i kënetës së Thumanës?

Pasi mbaroi bonifikimi i kënetës së Thumanës, kampi i të burgosurve u zhvendos në fshatin Gjorëm të Laçit, apo më saktë në fshatin Sanxhak që ndodhet vetëm 3 km. larg qytetit të Laçit që në atë kohë ishte vetëm një fshat i vogël me disa shtëpi, ku ne të burgosurit punuam për ndërtimin e banesave të kampit të ri, ku do banonin oficerët. Po kështu në atë kohë, të burgosurit politik të Kampit të Gjormit, ndërtuan dhe 12 pallatet e para në qytetit të Laçit ku u sistemuan edhe familjet e para që populluan në atë kohë dhe më pas atë qytezë ku vetëm 3 km. më larg, në anën very-perendimore të tij, një kamp tjetër i të burgosurve, (që ishte zhvendosur nga kampi i Rubikut), punoj për disa vjet me rradhë për ndërtimin e Uzinës së Superfosfatit, e cila u inagurua me bujë të madhe nga udhëheqja e lartë e PPSH-së në vitin 1967, ku morrën pjesë pesë a gjashtë anëtarë të Byrosë Politike. Ndërsa të burgosurit e Kampit të Gjormit, pas ndërtimit të atyre 12 pallateve të qytetit të Laçit, punuan shumë edhe për disa vjet për ndërtimin e hapjen e një kanali vaditës që vinte nga Miloti dhe vazhdonte në Gjorm e Mamurras dhe uji që sillte ai, përdorej për vaditjen e të gjithë fushës bujësore në anën perendimore të tij.

Kur u liruat nga burgu dhe ku u sistemuat me punë?

Unë u lirova nga burgu më 2 qershor të vitit 1963 dhe pas disa ditësh shkova në qytezën e Laçit ku ishte themeluar prej disa kohësh Ndërrmarrja e Ndërtimeve Industriale, e cila përveç disa veprave industriale siç ishte Uzina e Superfosfatit, ku siç thashë ndërtohej nga të burgosurit politikë, bënte dhe ndërtim banesash dhe pallatesh për qytetin e Laçit që sa vinte dhe zgjerohej. Aty u sistemova menjeherë në punë në një brigadë që merrej me lyerjen e banaseva, pra fillova punë si bojaxhi.

A patët problem për sistemimin në punë, kur dihej se në atë kohë ata që dilnin nga burgu politik fillimisht e kishin të vështirë dhe caktoheshin në punë mjaft të rrënda…?

Po është mëse e vërtetë se të burgosurit politikë e kishin të vështirë sistemimin, por unë pata fat se në atë kohë aty ishte drejtor, Xhavit Fejzo, një burrë babaxhan me origjinë nga fshati Pirg i Korçës, i cili as nuk donte t’ja dinte për atë gjë( pra që unë kisha qenë në burg politik), dhe dha urdhër që të filloja punë atë ditë që u paraqita aty. Gjej rastin të shpreh falenderimet e mija për atë njeri i cili ka vite që nuk jeton më, pasi po mos të më pranonte në punë, nuk e di se si do të kishte marrë rrjedh jeta ime. Mund të kisha tentuar përsëri arratisjen, apo mund të kisha përfunduar përsëri në burg dhe prandaj i jam shumë mirënjohës atij njeriu.

Sa vite punuat në atë ndërrmarrje?

Aty kam punuar shumë vjet deri aty nga viti 1985 kur ajo u nda në dy ndërmarrje, pra Ndërmarrja e Ndërtimeve Industriale e Laçit që merrej me ndërtim veprash industriale dhe Ndërmarrja e Ndërtim Banesave Komunale që varej nga Kruja. Në atë kohë, pra diku aty nga viti 1985-’86 që u ndanë në dy ndërmarrjet, unë mbeta me Ndërtim Banesa Komunale e Krujës (që i kishte zyrat dhe në Laç) dhe deri në shëmbjen e regjimit komunist aty kam punuar duke u marrë me lyerjen e banesave dhe pallateve kudo ku ato ishin nga Laçi, Mamurrasi, Thumana etj.

Po te dy pallatet në Thumanë që u shëmbën nga tërmeti i 26 nëntorit a keni punuar ju?

Kam punuar dhe i mbaj mënd shumë mirë kur janë ndërtuar, diku aty nga viti 1987-1988 apo dhe kanë përfunaduar më mos gaboj pak më vonë, nga ’89-ta.

Meqë jemi tek kjo pikë që paraqet mjaft interes për lexuesin, a mund të na thoni diçka më shumë si i kujtoni ndërtimin e tyre. Pra a mund të na jepni disa detaje më të hollësishme rreth ndërtimit të tyre?

Patjetër, me aq sa di dhe sa mbaj mënd do përpiqem t’ua shpjegoj. Ndërtimi i tyre që siç thashë pak më lart filloi diku aty nga viti 1987, në atë periudhë kohe kur shteti shqiptar kishte shkuar në pikën zero. Pra në atë kohë kishte shumë mungesa në të gjitha fushat e ekonomisë shqiptare, gjë e cila vihej re dhe në ndërtimet ku punonim ne, ku mungonte hekuri, çimentoja, dërrasat, tullat, bojrat e deri tek veglat e punës. Të gjitha këto mungonin ose ishin të një cilësie shumë të dobët. Kujtoj se gëlqerja me të cilën punonim ne bojaxhinjtë dhe bëhej edhe llaçi, ishte e skaduar pasi merrej nga mbeturinat e furrave të Krujës. Kjo gjë ndodhte pasi ajo e mira shkonte për banesa që ishin në qytet dhe Thumanës ku ishim ne i mbetej ajo gëlqere që ishte jashtë kushteve teknike për t’u përdorur dhe llaçi që bëhej me të kuptohej se nuk mund të ngjiste në bërjen e mureve apo suvave.

Po lëndët dhe materjalet e tjera të ndërtimit ashtu ishin, pra të asaj cilësie…?

Unë morra shëmbull vetëm gëlqeren pasi e njoh shumë mirë se kam qenë specialist si bojazhi me kategori të shtatë dhe në atë punë kam punuar për më shumë se tre dekada me rradhë në qindra objekte dhe pallate banimi. Por edhe të gjitha materialet e tjera të ndërtimit, si çimentoja, hekuri etj., ishin të një cilësie mjaft të dobët që normalisht nuk duhej të përdorej në ndërtim pallatesh. Lëndët e ndërtimit me cilësi të lartë shkonin për ndërtimin e bunkerë, qëndra zjarri, etj., vepra ushtarake dhe çfarë mbetej, përdorej për objekte civile.

Mbetemi tek dy pallatet e Thumanës dhe cilësia e dobët e materialeve të ndërtimit që thoni se u përdor atje…?!

Unë fola për cilësinë e dobët të materjaleve të ndërtimit, por nuk është vetëm kjo. Pra, cilësisë së dobët të materialeve të ndërtimit që u përdor për ndërtimin e atyre dy pallateve në Thumanë, duhet t’i shtojmë dhe sasinë e pakët që përdorej…

Konkretisht…?

Pra nuk futej i gjithë materjali ndërtimor që duhej si hekur, çimento etj., pasi në atë kohë jo vetëm që mungonin ato, por dhe ato që vinin shpërdoroheshin dhe bëheshin objekt vjedhjesh nga njerëz hallexhinj që u duheshin ato për shtëpitë e tyre. Kështu p.sh. dhe hekuri që ishte baza e ndërtimit të kollonave apo trarëve nuk futej i gjithi dhe ai që futej ishte me dimensione shumë herë më të vogla seç e kishte projekti. Pra, po marr një shëmbull: ku duhej hekur 18, mm. për kollona apo tratë, futej hekur 12 mm. apo dhe me dimension më të vogël.

Po brez antisizmik a kishin ato dy pallate në Thumanë?

Në dy pallatet e Thumanës nuk kishte brez antisizmik. Apsolutisht jo, aty mezi gjendeshin disa hekura, pasi kishte shpërdorime dhe vjedhje. Kjo gjë, pra vjedhja dhe shpërdorimi i materjaleve të ndërtimit në atë kohë ishte një fenomen që nuk mund të parandalohej, apo frenohej, pasi objektet e ndryshme, si banesa dhe pallate ishin të shpërndara kudo dhe një roje nate nuk kish ç’a t’u bënte. Ky ishte shteti i asaj kohe, i cili i kishte katandisur shtetasit e tij në atë gjëndje që ata detyroheshin të përvetësonin edhe lëndët e ndërtimit për të rregulluar apo meremetuar sadopak shtëpitë dhe oborret e tyre.

Po kur mungonin materjalet e ndërtimit apo ato ishin jashtë standarteve që kërkohej apo lejohej për ndërtimin e pallateve, ata që i zbatonin, inxhinjerë, teknikë, brigadier etj., pse lejonin që të bëhej pallati me to?!

Po kërkohej plani, drejtoria e ndërrmarjes kërkonte realizmin e planit se asaj ia kërkonte Komiteti Ekzekutiv, i cili jepte llogari para Komitetit të Partisë dhe kështu me rradhë deri në majën e shtetit. Çdo hallkë e shtetit kërkonte ta hiqte nga vetja përgjegjësinë dhe ajo hiqej vetëm duke realizuar planin në afatin e caktuar, ndryshe kishte konsekuenca. Pra, plani ishte si “Shpata e Demokleut” që u rrinte mbi kokë drejtuesëve të ndërmarrjeve asokohe dhe gjithë zinxhirit të hallkave të shtetit deri në majën e tij.

Nuk ka pasur asnjë rast, kur dikush të ketë ngritur zërin për mungesë materjalesh ndërtimi?

Më kujtohet një rast kur drejtori i Ndërrmarjes së Ndërtim Banesaave të Krujës, Sofokli Gjipali, një njeri i shkëlqyer erdhi për inspektim diku në një objekt që po ndërtohej dhe gjatë mbledhjes që u bë, na tha se për disa kohë do kishim mungesa materjalesh pasi ashtu ishte gjendja dhe sapo të vinin ato, duhet të mobilizoheshim për realizimin e planit dhe mbarimin në afat të objektit. Në këtë kohë u ngrit një specialist me origjinë nga Golloborda, Isuf Bala quhej dhe i tha: “Shoku drejtor, kur nuk ka materjale për punë, psërse shteti nuk na jep pasaporta që ne të ikim jashtë dhe të punojmë ku të ketë punë, se pa punë nuk jetohet”. Kjo që tha Isufi na ra si bombë të gjithëve dhe drejtori nuk iu përgjigj, por as problem nuk e bëri dhe kjo gjë u mbyll me kaq. Ajo fjalë të çonte në burg automatikisht, por qëlloi Sofokliu dhe Isufi nuk pati ansjë problem, pasi asnjë nga të tjerët nuk u ndie më për atë punë.

Mbetemi tek dy pallatet në Thumanës, edhe pse kishte gjithë ato mungesa që cituat më lart, a ju kërkohej mbarimi i tyre në afat?

Patjetër që na kërkohej. E mbaj mënd shumë mirë se u bë zhurmë e madhe që ato të mbaronin në afat dhe për vitin e ri 1989, në mos gaboj, ata duhet të ishin të mbaruara. Nga Komiteti i Partisë së rrethit, ishte dhënë urdhëri i prerë se “për vitin e ri, banesat duhet të ishin të mabruara dhe njerzit të futeshin brenda në shtëpitë e reja”. Dhe kështu ndodhi, ato u bënë si u bënë dhe u mbaruan për vitin e ri. Por cilësia e tyre ishte skandaloze dhe i dha “frytet” e hidhura tani me këtë tërmet që ra më 26 nëntor.

Pra ju mendoni se shkaku kryesor i shëmbjes së atyre dy pallateve në Thumanë, së pari është cilësia e dobët e materjaleve të ndërtimit që janë përdorur aty si dhe mos vënia e tyre e plotë sipas projektit, por me mungesa të mëdha?

Unë nuk jam as inxhiner as teknik specialist ndërtimesh, por me njohuritë që kam unë për aq vjet sa kam punuar në ndërtime, mendimi im, është se vetëm cilësia e dobët dhe mungesa e materjaleve të ndërtimit që u përdorën në ato dy pallate në Thumanë, çoi në shëmbjen e tyre nga tërmeti i 26 nëntorit që solli dhe gjithë atë katastrofë. Si mund t’i rezistoj një tërmeti një pallat apo banesë që ndërtohet pa brez antisizmik apo me materjale ndërtimi të një cilësie shumë të dobët apo me mungesa?!

Me që jemi në këtë pikë, po për disa pallate të Laçit që u dëmtuan tani me tërmetin e 26 nëntorit dhe që thuhet se do shemben, ç’mund të na thoni?

Te pallatet e Laçit unë nuk kam punuar, por di që ato janë ndërtuar në një vënd të papërshtatëshëm për ndërtim pallatesh, pasi aty ka qenë moçal nga ujrat që vinin nga sipër rrugës nacionale nga përroi që kishte krijuar një llucë të madhe. E dinë të gjithë laçianët të brezit tim por dhe më të rinjtë, pasi ato pallate janë ndërtuar vonë, diku aty nga viti 1985 dhe në atë vënd ku u bënë themelet e tyre, ka pasur moçal, gropa gëlqëreje, dhera të hedhur. Kjo gjë mendoj se është dhe shkaku kryesor që tërmeti i 26 nëntorit i prishi më shumë ato pallate dhe i bëri të pabanueshme.Këtë gjë e them me bindje të plotë, pasi shtrohet pyetja: pse u prishën ato pallate të ndërtuara në vitin 1985 dhe nuk u prishën ato 12 pallate që ndërtuan të burgosurit politik që në fillimin e viteve ’60-të në Laç?! Ato nuk kanë pësuar asgjë, pasi përveçse në atë kohë lëndët e ndërtimit nuk mungonin, por të burgosurit politikë që punonin aty kishin ndërgjegjie dhe kur ishte nxehtë në verë, nuk i fusnin tulat në mur pa i lagur ato. Po kështu them edhe për banesat një katëshe prej pupuliti që kemi ndërtuar ne të burgosurit politikë në Thumanë, ato i kanë rezistuar kohës dhe me këtë tërmet nuk pësuan gjë. Të njëjtën gjë mund të them edhe për ndërtime të tjera që kanë bërë të burgosurit, edhe në Uzinën e Superfosfatit, ndërtimet e saj ishin në perfeksion dhe të një cilësie të lartë dhe këtu pa asnjë dyshim kanë një rol kryesor të burgosurit politikë që punuan aty.

A doni të shtoni diçka tjetër?

Desha të them se qyteti i Laçit ku unë kam pasur rastin dhe fatin për të punuar për gati katër dekada me rradhë, ka qenë një qytet internimi, por i pashpallur zyrtarisht siç ishin disa vënde të tjera në Shqipëri. Kjo gjë kryesisht për disa kuadro që u sollën aty, si p.sh.: Dragush Xhomo, Pirro Kono, Rrapo Dervishi, Koço Katundi, Agim Mero, Shkëlqim Bumçi, Josif Pogaçe, Armando dhe Donika Sherko, etj., që s’i kujtoj për momentin. Por edhe pse një pjesë e tyre vinin nga nomeklatura e lartë dhe i kishin sjellë aty për dënim, ne, shtresën e të përndjekurve politikë, na kanë trajtuar shumë mirë dhe për këtë gjej rast t’i falenderoj edhe njehere nëpërmjet kësaj interviste./Memorie.al

Historia e frikshme e lëkundjeve, mund të zgjasin edhe 40 vjet. Ja çfarë ka ndodhur përgjatë viteve

Në Shqipëri, të gjithë duan të sigurohen se sa mund të zgjasin lëkundjet e tokës pas tërmetit të frikshëm të 26 nëntorit. Por nuk ka asnjë shkencë ekzakte që mund ta llogarisë saktë këtë. Fatkeqësisht, paslëkundjet e një tërmeti mund të zgjasin disa ditë, disa muaj apo mbase disa vite, sipas ekspertëve. Korrikun e këtij viti, një tërmet i së njëjtës magnitudë me atë në Shqipëri, 6.4, goditi jugun e Kalifornisë.

Epiqendra ishte pranë Ridxhkrest, rreth 160 km larg Los Anxhelosit. Por nuk ishte ky kulmi. Goditja më e fortë mbërriti një ditë më vonë dhe ishte e magnitudës 7.1 ballë. Tërmeti u pasua nga mijëra paslëkundje, që shkuan deri në 5.4 ballë. Nga tërmeti i parë pati dëme relativisht të vogla, ndërsa i dyti shkaktoi zjarre në disa ndërtesa të Ridxhkrest, duke lënë mijëra banorë pa energji elektrike. Dridhjet e tokës u ndjenë pothuajse në të gjithë jugun e Kalifornisë, në disa pjesë të Arizonës e Nevadës, në zonën e gjirit të San Franciskos, Sakramento e deri në Baja Kalifornia, në Meksikë. Gati 20 milionë njerëz e ndjenë tërmetin e parë e 30 milionë të dytin.

Tërmetet shkaktuan një të vdekur e 25 të plagosur. Por paniku ishte i madh për shkak të paslëkundjeve të vazhdueshme. Sizmologu Egill Hauksson ka parashikuar se kjo situatë mund të zgjaste edhe me muaj të tërë, në mos vite, bazuar në atë çfarë ka ndodhur me tërmetin e magnitudës 7.7 në vitin 1952. Pasi ky tërmet goditi në Techahapi të Kalifornisë, paslëkundjet e tij zgjatën plot 40 vjet. Ndërsa paslëkundjet e tërmetit 7.3 që goditi Landersin, po në Kaliforni në vitin 1992, vazhdojnë ende. Sipas ekspertëve, sa më i fortë të jetë tërmeti, aq më shumë zgjasin goditjet pasuese. Megjithatë, në rastin e lëkundje se fundit të dhunshme të tokës në Kaliforni, ata nuk parashikuan që të kishte një tjetër tërmet më të fortë, pavarësisht frikës që ngjallën paslëkundjet, me argumentin se intervalet mes dy tërmeteve të mëdha zgjasin në kohë.

Le Jour (1938) – Intervista ekskluzive me Geraldina Apponyi në Tiranë: jeta pranë mbretit Zog dhe motrave të tij, dita e dasmës, mësimi i gjuhës shqipe, gardëroba…

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 2 Dhjetor 2019

 

“Le Jour” ka botuar, të mërkurën e 16 marsit 1938, në ballinë dhe në faqen n°2, intervistën ekskluzive me mbretëreshën Geraldinë, të zhvilluar asokohe në kryeqytetin shqiptar, vetëm pak kohë para dasmës mbretërore, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Si të mësosh të bëhesh mbretëreshë

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Një vizitë te kontesha Apponyi, e cila, në muajin e ardhshëm të prillit, do të bëhet Mbretëresha e Shqipërisë.

 

Tiranë, mars 1938. – Vila e bukur e vëllait të mbretit Zog gjendet në skaj të lagjes së re, midis vilave elegante të diplomatëve, në mesin e një parku të mrekullueshëm. Kontesha Geraldina Apponyi do të banojë në këtë shtëpi të mrekullueshme deri në ditën e martesës së saj me mbretin e Shqipërisë.

 

Në fillim të javës, kjo vilë e bukur njëkatëshe ishte skena e një pritjeje të organizuar nga kontesha për përfaqësuesit e shtypit të huaj që qëndronin në Tiranë.

 

Gazetarët u pritën, në sallën e gjerë, nga oborrtari i ceremonive të Mbretit Zog, i vënë në dispozicion të konteshës nga vetë sovrani.

 

Ai është një vjenez, por nuk ka pse të ndjehet i vetëm në Shqipëri, sepse shumica e stafit të mbretëreshës së ardhshme, siç janë shërbyesja e parë, kuzhinieri dhe parukierja, janë me origjinë nga kryeqyteti i Austrisë. Edhe zonja që i mban shoqëri konteshës, baronesha von Ruling, u largua nga Vjena, ku ajo jetonte, për t’u bashkuar me zonjën e saj të re.

 

Nga korridori, hyjmë drejtpërdrejt në një sallon të vogël, i cili na mundëson hyrjen në një sallon më të madh. Muri që ndan këto dy dhoma zhduket kur shtypet mbi një buton (çelës); atëherë arrijmë në një sallë të madhe, moderne si e gjithë pjesa tjetër e vilës.

 

Shumica e mobiljeve vijnë nga Italia, por secila pjesë përmban disa objekte të stilit të pastër shqiptar. Vazo të mëdha me karafila të kuq janë vendosur kudo : lulja e preferuar e mbretit Zog, i cili i dërgon disa prej tyre çdo ditë të fejuarës së tij.

 

Kontesha Apponyi na flet

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Kontesha Geraldinë Apponyi u kthye nga një dalje në det përgjatë bregdetit të Shqipërisë. U shfaq disa momente pasi ishim të gjithë bashkë. Ajo erdhi nga fusha e tenisit ku stërvitet çdo ditë me kunatat e ardhshme.

 

“— Çfarë bëj gjithë ditën ? përgjigjet ajo, duke qeshur me pyetjen tonë. Le të shohim… Dita ime është aq e plotë sa mezi kam kohë të pres parukieren time ! Dua të them se në mëngjes zgjohem mjaft vonë, sepse zakonisht i kaloj mbrëmjet me mbretin dhe motrat e tij dhe pothuajse kurrë nuk ndahemi para orës 2 të mëngjesit.

 

Gjatë mëngjesit, unë shkoi në pallatin mbretëror për t’i bërë një vizitë të shkurtër mbretit, ku për fat të keq ai gjendet në momentet më të ngarkuara të ditës. Ne e dimë, në fakt, se ai dëshiron të dijë gjithçka për punët e mbretërisë.

 

Pastaj kthehem këtu për drekë. Pasditja është e ngarkuar me tenisin, me shëtitjet me kalë ose me makinë, kështu që aktualisht kam shumë pak momente për të lexuar. Të gjithë kohën e lirë ia kushtoi mësimit të gjuhës shqipe.”

 

Data e dasmës

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

“— Dita e dasmës tonë ende nuk është fiksuar, vazhdon kontesha, por parashikohet se ceremonia do të zhvillohet në 26 Prill. Zgjedhja e kësaj date korrespondon me një dëshirë të shprehur nga mbreti. Është pesëqind vjetori i martesës së Skënderbeut, heroit të madh kombëtar shqiptar.

 

— Sigurisht, u përgjigj kontesha një pyetjeje të re, kam lexuar me interesin më të madh gjithçka që boton shtypi për burrin tim të ardhshëm, si dhe veten time…dhe kjo do të thotë shumë. Kështu që ndonjëherë surprizohem kur gjej, edhe në të ashtuquajturin shtyp serioz, shkrime fantastike dhe absurde. Për shembull, disa gazeta të mëdha kanë përhapur informacione se fotografia e gruas së parë të mbretit dhe ajo e fëmijëve të tij gjendej mbi tryezën e tij. Por mbreti Ahmet Zogu, i fejuari im, nuk ka qenë kurrë i martuar.”

 

Kontesha Geraldinë Apponyi na flet pastaj për mbretin Zog :

 

“— Mbreti Zog, burri im i ardhshëm, na thotë ajo, është një shqiptar i vërtetë. Ai është modeli i virtyteve kalorësiake të kombit të tij. Ai do mbi të gjitha jetën paqësore pranë familjes.”

 

Gardëroba e mbretëreshës së ardhshme

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Falë dashamirësisë së baroneshës von Ruling, ne mundëm të shohim fustanin e mrekullueshëm që do të veshë kontesha Geraldinë Apponyi në ditën e saj të martesës.

 

Është një fustan i bukur brokadë blu, i qëndisur me ar. Por gjithashtu pamë, në gardërobën e mbretëreshës së ardhshme, një model të mrekullueshëm nga Chanel, si dhe një fustan të bardhë tërheqës, i gjithi në dantellë, dhe një fustan të stolisur me xixa, me një sfond rozë, të ylbertë, me nuanca blu dhe vjollcë, i cili do t’i përputhet në mënyrë të përkryer siluetës së shkëlqyer të konteshës.

 

Ne pamë po ashtu dy dhuratat e fundit të mbretit : një kimono mëndafshi i zbukuruar me pupla marabu dhe një fustan të kaltër blu për pasditen.

 

Në mesin e një numri të shumtë xhevahirësh, që mbreti Zog i dhuroi të fejuarës së tij të re, ne admiruam dy unaza. E para përmban një diamant të një pastërtie absolute, ndërsa e dyta ka një shkëlqim disi të kaltër. Secili prej këtyre dy gurëve peshon 15.5 karat.

 

Baronesha von Ruling na tregon përsëri për zellin e admirueshëm me të cilin mbretëresha e ardhshme vazhdon studimet e saj të vështira të mësimit të gjuhës shqipe. Kontesha dëshiron absolutisht, tha ajo, të përshëndesë në gjuhën e bajraktarëve (kryetarët e fiseve) që do të marrin pjesë në ceremoni…

 

Valë prosperiteti në Tiranë

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Falë përgatitjeve për martesën e sovranit të tyre, industrialistët dhe tregtarët e Tiranës po përjetojnë një valë prosperiteti të pa shembullt. Zyrtarët e ministrisë, si dhe paria e vendit të vogël kanë mbingarkuar rrobaqepësit me kërkesat e tyre.

 

Një tregtar i madh kapelesh në Tiranë mori rreth dy javë më parë nga Londra një pako me 500 copë të tilla. Sot, i ka mbetur vetëm një dhe dërgesa tjetër po pritet me padurim.

 

Hotelet janë pushtuar nga një turmë përfaqësuesish të biznesit, të ardhur nga Gjermania, Austria, Hungaria dhe Italia, të cilët me ofertat e tyre tundojnë zyrtarët e oborrit mbretëror.

 

Avullorja jugosllave “Beograd”, e cila u ankorua në 1 mars në Durrës, port i Tiranës, solli midis pasagjerëve të saj drejtoreshën e sallonit më të madh të modës të Budapestit, bagazhet voluminoze të cilës përmbanin modelet e fundit të krijimeve të saj.

 

Ajo u shoqërua nga katër gratë më të afta të kryeqytetit hungarez, të cilat erdhën në Tiranë për të plotësuar në vend dhe sa më shpejt që të jetë e mundur dëshirat e mbretëreshës së ardhshme të Shqipërisë.

 

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Gazeta franceze- Kjo është thirrja që mbreti Zog i drejtoi popullit shqiptar, më 7 prill 1939, për të mbrojtur atdheun nga Italia fashiste

Ahmet Zogu

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 1 Dhjetor 2019

 

“La Petit Gironde” ka botuar, të diëlen e 10 prillit 1939, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me thirrjen e mbretit Zog drejtuar asokohe popullit shqiptar me qëllim mbrojtjen e atdheut nga Italia fashiste, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

 

Thirrja e mbretit Zog për të marrë armët

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Tiranë, 8 Prill. — Mbreti Zog iu drejtua, të premten, popullit shqiptar me thirrjen e mëposhtme :

 

“Qeveria italiane, me kërkesat e saj të reja, që nuk korrespondojnë me traktatet dhe marrëdhëniet miqësore që ne kemi mbajtur, dëshiron të minojë Pavarësinë dhe sovranitetin e mbretërisë shqiptare. Unë dhe qeveria mbretërore nuk do ta pranojmë kurrë këtë sulm, i cili tenton të zhdukë lirinë e arritur dhe të fituar me gjakun e këtij populli.

 

Në rast se Italia përdor forcën, unë ftoj të gjithë popullin shqiptar, në këtë moment të rrezikshëm, të bashkohet për mbrojtjen e atdheut dhe të pavarësisë së tij, dhe ta mbrojnë atë deri në pikën e fundit të gjakut.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Jam i bindur që populli shqiptar, i vogël në numër, por i madh në shpirt dhe guxim, në këtë moment do të jetë në gjendje të dëshmojë se ka në shpirtin e tij ndjenjat më të gjalla kombëtare, të trashëguara nga paraardhësit e tij.

 

Jam i bindur që një popull i bashkuar në këtë mënyrë do të përfitojë nga mbrojtja e Providencës.

 

I bëj thirrje të gjithë popullit tim që të dëshmojë guximin dhe dashurinë e tij ndaj atdheut, në mënyrë që ai të sigurojë, herët a vonë, në këtë territor, të drejtën e tij natyrore.

 

Rroftë Shqipëria ! Rroftë populli shqiptar !”

 

Zogu

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

Kliko këtu për të parë arkivën e lajmeve