Dashnor Kaloçi/ Publikohet historia e panjohur e profesor Fejzi Dikës, poetit dhe përkthyesit të famshëm i cili në periudhën e Monarkisë së Zogut ishte diplomuar për Filozofi në Montpelié, ku jetoi në një dhomë me Enverin, por pas mbarimit të Luftës rrugët e tyre u ndanë përgjithmonë pasi Fejziu kishte bindje antikomuniste dhe si rezultat, në vitin 1983 kur Enveri i dërgoi Sulo Gradecin për t’i kërkuar që të shkruante kujtimet për periudhën e studimeve në Francë, ai refuzoi në mënyrë kategorike. Pas kësaj në shënjë hakmarrje i arrestuan djalin, Nilsin dhe ja dënuan me 8 vjet burg politik, kurse ditën që vdiq Enveri, i arrestuan dhe bashkëshorten, Nora Prosi Dika, pasi ajo u vesh mirë dhe u lye me buzkuq të ndezur duke bërë xhiro në bulevardin kryesor të Tiranës në mënyrë demonstrative….
FEJZI DIKA
Ndonëse Fejzi Dika e kishte pasur Enver Hoxhën shok klase që nga Liceu i Korçës dhe gjithashtu edhe gjatë periudhës së studimeve në Francë, ku ata të dy banuan në të njëjtën bujtinë për më shumë se dy vite, Fejziu nuk kishte konsiderate pozitive për Enverin. Përkundrazi ai fliste keq për ish- shokun e tij të klasës, duke thënë se gjatë kohës kur ata ishin në Francë, Enveri nuk studjonte fare dhe e kalonte të gjithë kohën duke u marrë me femra. Po kështu Fejziu na tregonte se Enveri jo vetëm që nuk ulej të studionte, por ai mundohej të vinte në lojë shokët e tij student që rrnin gjithë kohën mbi libra, duke u thënë se ata ishin të marrë. Këto gjëra Fejziu na i ka treguar që nga koha kur Enveri erdhi në pushtet në 1945-ën dhe kur binte biseda rreth tij, ai shprehej: ”Unë çuditem se si arriti ky person të dilte në krye të lëvizjes popullore, dhe të qëndrojë në krye të shtetit për disa dekada duke sunduar në mënyrë diktatoriale”. Aty nga fillimi i viteve 1970-të, Enver Hoxha me anë të njerëzve që shërbenin pranë tij, i dërgoi fjalë Fejziut, duke i thënë se e priste në zyrën e tij. Por Fejziu nuk kishte asnjë dëshirë që të shkonte për t’u takuar me të, dhe u tha atyre se ishte i sëmurë e nuk dilte dot nga shtëpia. Pas kësaj Enveri i dërgoi Fejziut, Sulo Gradecin, i cili i tha atij që po të donte të shkruante kujtimet e tija për periudhën që kishte qënë në Francë me Enver Hoxhën. Por Fejziu refuzoi në mënyrë kategorike të shkruante kujtimet e tij për Enverin, duke thënë se nuk i kujtohej asgjë nga ajo kohë. Në atë kohë që ne e morëm vesh se Enveri e kishte kërkuar Fejziun, shkova menjëherë në shtëpinë e tij dhe i thashë: ”Meqense Enveri ka kërkuar të takohet me të gjithë ish-shokët e tij të vjetër, shko takoje dhe ti”. Pas kësaj Fejziu m’u përgjigj: ”Po rri moj Drita se nuk e njihni ju Enver Hoxhën, atë e njoh unë”. Njeriu që flet dhe dëshmon për Memorie.al, është Drita Dika (Morava) vajza e xhaxhait e ish- profesorit të frengjishtes Fejzi Dika, e cila rrëfen gjithë historinë e panjohur të kushëririt të saj dhe marëdhëniet e tij me Enver Hoxhën, të cilin e kishte pasur shok klase që nga Liceu i Korçës dhe për dy vite kishin banuar së bashku në një bujtinë në Monpelié të Francës.
Po cila është e kaluara e Fejzi Dikës, si arriti ai të diplomohej në Francë dhe cili ishte qëndrimi i tij, pas kthimit në Shqipëri në periudhën e Monarkisë e gjatë viteve të pushtimit fashist? Cilat ishin arsyet që ai nuk u pajtua me politikën e regjimit komunist që erdhi në fuqi në vitin 1945 dhe përse ai e ndërpreu pasionin e tij të rinisë, poezinë, dhe nuk shkroi më asnjë varg deri sa vdiq në 1983-in. Si u arrestua ai në incidentin e bombës në Ambasadën Sovjetike në 1950-ën, dhe përse ambasadori sovjetik ndërhyri për lirimin e tij? Cilat ishin mardhëniet e profesorit të frengjishtes me ish-shokun e klasës Enver Hoxhën dhe përse ai refuzoi të shkruante kujtimet për të? Përse bashkëshortja e Fejziut, Nora Prosi, doli me buzë të kuqe ditën që vdiq Enveri, dhe cila ishte përgjigja që u dha ajo njerëzve të Sigurimit të Shtetit, të cilët në shenjë hakmarrje i dënuan djalin me 8 vite burg politik. Lidhur me këto histori të panjohura të Fejzi Dikës e familjes së tij, na njeh me dëshminë e saj kushërira e tij, Drita Dika, si dhe bashkangjitur me këto dëshmi, po publikojmë edhe disa nga shënimet autobiografike që Fejziu ka lënë të shkruara me dorën e tij.
Pasioni e Fejziut për poezinë
Sipas dëshmive të të afërmve të Fejzi Dikës dhe të njohurve të tij të ngushtë, përveçse një zgjuarsie natyrale, ai ishte dhe shumë studjoz, gjë e cila u vu re që në bankat e Liceut të Korçës ku ai doli me rezultate të larta dhe fitoi të drejtën e studimit për në Francë. Periudha e qëndrimit në Francë e ndihmoi atë dhe në formimin e mëtejshëm si intelektual, pasi ai përveç fushës së Filozofisë ku dhe u diplomua, studjoi letërsinë botërore dhe arriti të njihte dhe përvetësonte më së miri kryeveprat e asaj letërsie. Por një nga pasionet më të mëdha që kishte Fejzi Dika, ishte poezia, pas së cilës ai shkëlqeu që kur ishte në Liceun e Korçës në fundin e viteve ‘20-të. Lidhur me këtë, Drita Dika (Morava) dëshmon: “Pasionin e tij për poezinë Fejziu e ushtroi edhe gjatë viteve që studio në Francë, por periudha më e artë e krijimtarisë së tij ka qenë në vitet 30-të, kur ai nisi të botojë poezitë e tij të para në gazetat e revistat letrare të asaj kohe. Që me prezantimet e tij të para në shtyp, ai u bë shumë i njohur si poet lirik dhe kritika e asaj kohe e krahasonte atë me Lasgush Poradecin, të cilin Fejziu e kishte mik të ngushtë.
Ndarja me Enver Hoxhën
Ndonëse Fejzi Dika e kishte pasur Enver Hoxhën shok klase që në bankat e Liceut dhe gjithashtu edhe në Francë ku jetuan për afro dy vjet në të njëjtin ambient, Fejziu nuk kishte asnjë lloj konsiderate për Enverin dhe rrugët e tyre u ndanë që pas kthimit nga Franca. Si gjatë viteve të Monarkisë ashtu dhe në kohën e pushtimit fashist të Shqipërisë, ndryshe nga shoku i tij Enver Hoxha, Fejziu nuk u përzie fare në politikë, por ai iu përkushtua vetëm poezisë dhe studimeve në fushën e Filozofisë e Pedagogjisë. Ndonëse Fejziu kishte bindje antifashiste, gjë e cila bëhet e ditur edhe nga dëshmitë e të afërmve të tij e nga shënimet autobiografikeqë ai ka lënë të shkruara, ai po ashtu ishte edhe një antikomunist i vendosur. Këtë qëndrim ai e mbajti edhe pas vitit 1944 ku komunistët erdhën në pushtet dhe ish-shoku i tij u bë numri një i shtetit shqiptar. Lidhur me këtë, vajza e xhaxhait të tij, Drita Dika (Morava) dëshmon: ”Fejziu jo vetëm që nuk ushqente asnjë lloj simpatie për Enver Hoxhën, por përkundrazi ai e urrente atë dhe bënte habi se si ai njeri me karakter e moral të dobët, e me shumë mungesa në formim e kulturë, që nuk kishte hapur asnjë libër në Francë, u bë udhëheqësi kryesor i Shqipërisë. Fejziu kur na tregonte për periudhën e Francës, na thoshte shpesh se Enveri jo vetëm që nuk ulej asnjëherë të studionte, por ai i përbuzte dhe mundohej t’i vinte në lojë shokët e tij, të cilët i quante dhespot. Këtë qëndrim ndaj Enverit, ai e mbajti edhe në atë kohë që Enveri erdhi në pushtet dhe nuk i shkoi asnjëherë për t’u ankuar për padrejtësitë e shumta që i bëheshin. Duke qenë se Fejziu e urrente shumë regjimin komunist që erdhi në fuqi në vitin 1944, ai (martesën e dytë) e lidhi me familjen Prosi, e cila konsiderohej një familje borgjeze dhe reaksionare. Në vitin 1951, (pasi gruaja e parë pati një sëmundje të pashërueshme dhe ndërroi jetë) Fejziu u martua me një vajzë të re, të quajtur Nora Prosi, ndonëse e dinte mjaft mirë se ajo martesë do t’ia rëndonte akoma dhe më shumë pozitën e tij në sytë e regjimit në fuqi. Nora rridhte nga një familje e njohur aristokrate, Prosi (të cilët e kishin shtëpinë aty ku sot është Muzeu Kombëtar) dhe babai i saj, Athanas Prosi, kishte mbaruar për Stomatologji dhe kishte një klinikë private. Në atë kohë pas martesës, Fejziu së bashku me Norën, u vendosën me banim tek shtëpitë e Prosëve, pasi ai nuk kishte një banesë të tijën në Tiranë”, kujton Drita Dika (Morava) lidhur me martesën e kushëririt të saj me Nora Prosin.
Arrestimi për incidentin e Ambasadës
Pak kohë pas martesës me Fejziun, Nora Prosin e hoqën nga puna si spikere e Radio – Tiranës, duke e cilësuar si pinjolle të një familje borgjeze e reaksionare. Lidhur me peripecitë që e ndoqën Fejzi Dikës në atë kohë, Drita dëshmon: “Aty nga fillimi i vitit 1951 kur ndodhi incidenti i bombës në Ambasadën Sovjetike, në mes shumë të arrestuarve, gjoja si të implikuar në atë ngjarje, ishte dhe Fezi Dika, i cili në atë kohë u jepte mësime private të gjuhës shqipe disa nënpunësve të asaj ambasade. Atë ditë që mësuam arrestimin e Fejziut, unë dhe motrat e mija u mërzitëm shumë dhe duke ditur problemet e tij me Enver Hoxhën, mëndja na shkonte vetëm për keq. Duke qenë se ne nuk kishim vëlla dhe Fejziun e kishte rritur babai ynë Asimi, ne e konsideronim atë si vëllanë tonë dhe ai na quante motra. Fejziu mundi të lirohej, vetëm një ditë para se 22 personat e arrestuar t’i çonin drejt pushkatimit dhe kjo gjë u bë e mundur vetëm në sajë të ndërhyrjes së vetë ambasadorit sovjetik tek Enver Hoxha, i cili i doli atij garant se Profesor Fejzi Dika, nuk mund të ishte i implikuar në hedhjen e bombës në ambasadën e tyre. Po të mos kishte qenë ambasadori sovjetik, pushkatimi i Fejziut do të ishte i pashmangshëm, për arsye se në grupin e 22 personave që u pushkatuan gjoja si të implikuar për hedhjen e bombës, një pjesë e tyre kishin studiuar me Enverin në Francë. Atë ditë që u lirua ai, të gjitha ne motrat kishim dalë për ta pritur në qendër të Tiranës, aty ku ka qenë”Kursali” dhe sapo u takuam, ai na tha: ‘Shpëtova dhe këtë herë”, kujton Drita Dika, lidhur me arrestimin e Fejziut për incidentin e Ambasadës Sovjetike në Tiranë në marsin e vitit 1951.
Në shoqërinë e Lasgush Poradecit
Pas ngjarjes së “bombës në ambasadën sovjetike”, me urdhër të qeverisë shqiptare, profesor Fejzi Dikën e larguan nga ajo ambasadë ku ai u jepte mësime private disa nënpunësve të saj. Kjo gjë dëshmohet edhe nga shënimet autobiografike që Fejziu i ka shkruar vetë pak kohë para vdekjes. Në atë kohë edhe gruaja e tij Nora ishte pushuar nga puna dhe gjëndja e tyre ekonomike ishte mjaft e vështirë, pasi u kishte lindur dhe fëmija i parë, Edgari. Lidhur me këtë gjë, Drita Dika dëshmon: ”Pasi ngelën të dy pa punë, Nora u detyrua dhe filloi të qepte me makinë për të përballuar jetesën dhe gjëndjen e vështirë në të cilën ndodheshin. Në atë punë filloi ta ndihmonte edhe Fejziu, pasi në atë kohë atë nuk e lejuan që të jepte mësime private për gjuhët e huaja. Pas disa kohësh, në varësi të konjukturave politike të kohës, Fejziut i dhanë të drejtën të punonte si profesor i frengjishtes në disa nga gjimnazet e kryeqytetit. Por edhe pse u lejua të punonte në arsim, Fejziu hoqi dorë njëherë e përgjithmonë nga pasioni i për poezinë, sepse ai nuk mund të pajtohej me frymën e realizmit socialist që në atë kohë kishte pllakosur letërsinë dhe të gjitha fushat e artit. Përveç njohjes së Filozofisë dhe Letërsisë botërore, ai kishte njohuri të shumta edhe për pikturën, skulpturën, muzikën, dramaturgjinë etj.Fejziu nga natyra ishte një tip romantik, me ndjenja të holla dhe shumë sentimental. Në ato vite pjesën më të madhe të kohës ai e kalonte në shtëpi duke studiuar, apo duke biseduar me babanë tim Asimin që kishte qenë mësues. Edhe pse ishte në një gjendje të vështirë ekonomike, Fejziu e mbante shumë veten. Gjatë dimrit ai dilte i veshur shik. Kur dilte nga shtëpia ai shkonte në kafe “Kursal“ ku e prisnin miqtë e tij të vjetër, Lasgush Poradeci, Skënder Luarasi, Petro Marko, Sterio Spase, Mal Osmani etj, me të cilët bënte diskutime të gjatë për Filozofinë dhe Letërsinë. Përveç Lasgush Poradecit me të cilin kishte një miqësi të hershme, Fejziu kishte një shoqëri të ngushtë edhe me Profesor Skënder Luarasin, me të cilin kalonte pjesën më të madhe të kohës”, kujton Drita Dika për kushëririn e tij.
I refuzon Enverit kujtimet
Profesori dhe përkthyesi i famshëm i frengjishtes Fejzi Dika, pasi punoi si mësues i letërsisë dhe frengjishtes në disa nga gjimnazet e kryeqytetit, në vitin 1967 doli në pension. Aty nga viti 1973-‘74, ish-shoku tij i klasës, Enver Hoxha, i cili kishte filluar të shkruante kujtimet, u kujtua se një nga shokët e tij të Francës që jetonte ende dhe mund ta ndihmonte në atë punë, ishte dhe Fejzi Dika. Lidhur me këtë, Drita Dika dëshmon: ”Në atë periudhë me anë të njerëzve që shërbenin pranë tij, Enveri i dërgoi fjalë Fejziut, që të shkonte për ta takuar në zyrën e tij. Por Fejziu nuk kishte asnjë dëshirë për ta takuar dhe refuzoi në mënyrë kategorike, duke u thënë atyre se ai ishte i sëmurë dhe nuk dilte dot nga shtëpia. Pas kësaj Enveri dërgoi Sulo Gradecin, në shtëpinë e Fejziut dhe i tha se po të kishte mundësi të shkruante disa kujtime nga Franca, ku ai kishte qenë bashkë me Enverin. Por përsëri Fejziu nuk pranoi të shkruante kujtimet, duke i thënë Sulos se nuk i kujtohej asgjë nga ajo kohë. Në atë kohë që ne e mësuam se atë e kishte kërkuar Enveri, unë shkova menjëherë në shtëpinë e tij dhe i thashë:”Fejzi, meqënse Enveri i ka takuar të gjithë ish-shokët e tij të Francës, shko takoje dhe ti”. Pas fjalëve të mia, ai m’u përgjigj: ’Po rri moj Drita se nuk e njeh ti Enver Hoxhën, atë e njoh unë…! Fejziu nuk kishte asnjë dëshirë që të shkruante kujtimet për Enver Hoxhën, sepse ai nuk kishte asnjëlloj konsiderate pozitive për të, përkundraziai bënte çudi dhe na thoshte se si ishte e mundur që një njeri që nuk hapi asnjë libër në Francë, të vinte në krye të shtetit shqiptar. Pas refuzimit të Fejziut për të shkruar kujtimet, në shenjë hakmarrje, dy djemve të tij, Edgarit dhe Nilsit, nuk ua dhanë të drejtën për të vazhduar studimet e larta dhe ata punuan si punëtor në ndërmarrje të ndryshme”, kujton Drita lidhur me refuzimin që Fejziu i bëri Enver Hoxhës, për të shkruar kujtimet e Francës dhe hakmarrjen e tij duke ia lënë dy fëmijët pa shkollë.
Burgosja e djalit, Nilsit
Pasi kaloi një jetë plot peripecira dhe incidente, Profesori Fejzi Dika, ndërroi jetë në moshën 76-vjeçare, me 16 janar të vitit 1983. Lidhur me vdekjen e tij, Drita dëshmon: ”Ndonëse Fejziu e familja e tij shiheshin me sy të keq nga rregjimi komunist që i konsideronte ata borgjez dhe reaksionar, në vdekjen e tij, përveç ne të afërmëve të familjes, nuk munguan dhe disa nga shokët e tij që kishin mbetur ende gjallë. Fjalën e fundit mbi trupin e tij e mbajti Petro Marko, i cili foli me superlativa për ish-shokun e tij. Afro dy vjet e gjysëm më vonë, ditën që u mësua lajmi i vdekjes së Enver Hoxhës, e veja e Fejziut, Nora Prosi, pasi u vesh mirë dhe u lye me buzëkuq të ndezur, doli në shëtitje në Tiranë në mënyrë demonstrative që ta shikonin të gjithë. Në atë kohë Nora njihej mirë nga organet e Sigurimit, sepse familja e babait të saj, me dy vëllezërit Serafinin e Vlashin ishin të internuar në Dumre. Po kështu, i vëllai tjetër i saj Tonini, (muzikant i njohur, njeriu që i mësoi fizarmonikën Agim Krajkës) pasi kishte bërë dhjetë vjet burg, ishte arratisur nga Shqipëria. Nisur nga këto, dalja e Nora Prosit me buzë të kuqe ditën e vdekjes së Enver Hoxhës, ra menjëherë në sy të oficerëve të Sigurimit, të cilët e arrestuan menjëherë atë, në afërsi të Gjykatës së Lartë dhe e izoluan në një nga zyrat e saj. Aty oficerët e Sigurimit i thanë: ”Pse nuk mban zi për Enver Hoxhën, po je veshur kështu dhe del me buzë të kuqe?! ”Pas kësaj Nora iu përgjigj: ‘Unë jam veshur si i ka hije një intelektuale dhe sa për zinë për Enverin, atij le t’ia mbaj Nexhmija zinë’. Sigurimi i Shtetit e liroi Norën sepse ajo ishte në një moshë të thyer, por atë që bëri nuk do t’ia falte kollaj. Në shënjë hakmarrje, ata i arrestuan djalin e dytë Nilsin, të cilin e dënuan me shtatë vjet burg politik”, kujton Drita lidhur me dënimin e djalit të Fejziut, për arsye se nëna e tij Nora, doli në shëtitje me buzë të lyera, ditën e vdekjes së Enver Hoxhës. Në varrezat publike të Tufinës, ku prehet trupi i Fejzi Dikës, sipas amanetit që ai ka lënë, ndodhet i shkruar një epitapf, ku thuhet:
”Hodha trupin si lëvere
dhe qëndroj si shpirt i lire
në ç’do vënd në hapsirë
në botën pa mister.
I njehsuar krejt me jetën
përshkoj mbarë gjithësinë
bimën, shtazën dhe njerinë
Tani rroj me të vërtetën
mora formën e paprekshme
e gjeta qetësinë”.
Kush ishte Fejzi Dika, shoku i Enverit që s’u pajtua kurrë me të/ shënime autobiografike
Linda në Gostivisht të Kolonjës më 15 dhjetor 1907. Im atë Axhemi, i biri i Ajdinit, ishte një besimtar i bindur bektashi, me arsim shtatëvjeçar. Pas ardhjes sime në këtë botë, ai pati edhe dy fëmijë të tjerë, një vajzë dhe një djalë, të cilët vdiqën të vegjël, në ullishtat e Vlorës më 1914. Mëma ime, Zembereja, ishte bijë nga fshati. Ajo shquhej nga pamja, si punëtore dhe grua e urtë. Si gjithë kolonjarët, edhe familja ime e braktisi ç’kishte, për t’u shpëtuar mizorive greke dhe zuri ullishtat e Vlorës. U end andej- këtej në rrethin e Vlorës dhe atë të Beratit. Me t’u tërhequr grekët nga Kolonja dhe me ardhjen e italianëve, u kthye në fshat më 1916. Në atë kohë mamaja ime vuajti shumë: Banonte në një plevicë duke u ushqyer me barishte të kriposura me një dorë miell, të cilave u hidhte disa pika vaj. Gripi spanjoll rrëmbeu dy prindërit e mi dhe unë mbeta vetëm në mes të udhës. Një fqinj i familjes sime më strehoi, sepse kësisoj bëhej zot i tokave që më takonin mua. Unë kisha dy ungjër: Etemin dhe Asimin. Njëri ndodhej në Amerikë, tjetri në pjesën e Shqipërisë të okupuar nga ushtria austriake. Kështu që asnjeri prej tyre nuk mund të më vinte në ndihmë. Me mbarimin e luftës, Asimi i cili ishte mësues më mori në mbrojtjen e tij. Ai erdhi në Ersekë. Unë banoja më atë dhe nën drejtimin e tij kreva shkollën fillore pesë klasë më 1921. Kërkova bursë për të vazhduar në Liceun e Korçës, i cili kishte një vit që ishte hapur dhe preferohej nga të gjithë, sepsë profesorët ishin francezë dhe tekstet e lëndëve ishin po ato që përdoreshin në Francë. Lutja ime për të plotësuar arsimimin tim, mbeti pa përgjigje. Ndejta një vit pa shkollë. Vitin tjetër, im ungj, duke më parë vazhdimisht të mërzitur, më shpuri në Korçë dhe më la të banoja në “Hanin me dy porta”, në një dhomë bashkë me një shok të fillores, e më caktoi njëzet franga si shpenzime mujore. Kjo shumë, në shtrejtësinë e pasluftës, ishte e mjaftueshme për një jetesë të mjerueshme. U regjistrova në Lice, në klasën e shtatë. Punoja me zell të madh dhe qëndroja në një nivel të mirë të klasës, sa çdo muaj më jepnin tabelën e nderit. Gjatë kësaj kohe që vazhdoja mësimet në Lice, erdhi dhe më takoi drejtori, zoti Leon Monbayrran dhe duke më pyetur imtësisht, mësoi nga unë gjendjen time të mjerueshme. Ai përdori të gjithë autoritetine tij pranë Ministrisë së Arsimit që të më jepej bursa, dhe pati rezultat. M’u sigurua jetesa në internat. Vazhdova rregullisht mësimet e mesme deri sa i kreva. Në shtator 1930, shkova në Francë, në Monpelié, si bursist, për të studjuar histori e gjeografi. Ky drejtim studimesh m’u inponua, kurse mua më pëlqente Filozofia. Një vit frekuentova fakultetin në degën e caktuar dhe vitin e dytë u futa në degën e Filozofisë ku pata rezultate përfundimtare të mira. Por inisiativa ime më vuri në rrezik të më pritej bursa. U ktheva në Shqipëri, ku, me ndërhyrjen e dy njerëzve shpirt mirë dhe me një rekomandim të zjarrtë të profesorit tim të Filozofisë, Marcel Foucault, dola nga kjo situatë e vështirë. Ministri i Arsimit, Hil Mosi, ma njohu të drejtën të kryeja studimet në Filozofi, por me kusht, bashkë me ato të Pedagogjisë. Pikërisht ashtu ndodhi. Në gusht të vitit 1934, kthehem në Shqipëri. Martohem me një mësuese të ve, Bahire Kasimati, një moshatare me mua, i tërhequr nga kultura e saj. Në tetor, emërohem profesor i gjuhës frënge në Elbasan, ku jap mësime mbi sociologjinë, gjithashtu dhe në lëndë pedagogjike. Invadimi i Shqipërisë nga forcat fashiste italiane më tronditi shumë. Bashkë me gruan lamë ç’kishim, me qëllim që të largoheshim nga atdheu sepse na tmerronte zgjedha e huaj. Kur mbrimë në Korçë, kufiri me Greqinë, i cili qëndroi hapur 24 orë, sapo ishte mbyllur. U detyruam të ktheheshim në krye të detyrës. Në dhjetor 1939, u transferova në Liceun e Korçës si profesor i frengjishtes dhe i filozofisë. Atje më gjeti lufta italo-greke. Dy ditë para hyrjes së grekëve në Korçë bashkë me gruan, ika me rrëmbim, sepse i kisha të gjalla mizoritë e tyre të 1914-ës. Me t’u dëbuar ata nga trualli i Shqipërisë, e zura përsëri vëndin që mbajta në Lice dhe më pas më emëruan si drejtor. Nuk më pëlqeu aspakqë të mbaja ofiqe nën okupatorin. Luftova për t’u shkarkuar nga përgjegjësia dhe ia mbërrita qëllimit duke mbetur si arsimtar i thjeshtë. Në fund të qershorit 1942 m’u sëmur gruaja dhe e shpura në Romë për ta kuruar, ku qëndrova dhe vetë me të. Pas katër muajsh erdhëm në Shqipëri, ku gjetëm transferimin për në Tiranë. Me çlirimin e Shqipërisë, të gjithë arsimtarët u konsideruan të pushuar. Kur dualën riemërimet, unë isha caktuar si profesor i frengjishtes në shkollën Tregtare të Vlorës. Nuk pranova të largohem nga Tirana, sepse gruaja ime vazhdonte të ishte e sëmurë. Qëndrova tre muaj pa punë, pastaj u dërgova në Vlorë i mobilizuar. Atje shërbeva tre muajtë e fundit të vitit shkollorë 1944-1945. Vitin shkollorë 1945-1946 e bëra në shkollën Pedagogjike të Elbasanit. U riktheva në gjimnazin e Tiranës si profesor i frengjishtes. Me heqjen e frengjishtes nga shkollat, u ngarkova të jepja Letërsi në Politeknikumin “17 Nëntori”. Aty pata rastin t’u mësoja gjuhën shqipe katër profesorëve sovjetik brënda një viti. Suksesi që pata me ta, bëri që të konsiderohesha si një person i aftë për t’u mësuar shqipen të huajve në kohë rekord, gjë që më siguroi një të ardhme të mirë përveç rrogës. Mirpo Shemsi Totozani, zëvëndës ministëri i Arsimit më transferoi në Liceun e Gjirokastrës, në vitin 1949, ku vajta si i mobilizuar. Në fillim të vitit shkollor 1950-1951 m’u komunikua pushimi. U ktheva në Tiranë, ku kisha gruan e sëmurë. Pasi ajo u nda nga jeta, u martova me Nora Prosin, të cilën e kisha njohur nja pesëmbëdhjet muaj më parë kur ajo ishte koriste në Teatrin e Shtetit. Tani ajo ishtej pa punë sikurse edhe unë. Lumturisht u thirra në Ambasadën Sovjetike për t’u mësuar shqipen disa punonjësve të saj, i paguar me orë. Atje fillova të jap mësime edhe në gjuhën frënge. Këtë punë e bëra dhe me rusë të tjerë, të ardhur me shërbim në Tiranë. Të ardhurat nga kjo punë ishin të trefishta nga ato si profesor. Por pas tre vjetësh e gjysëm, me ndërrimin e gjithë personelit të Ambasadës, me ndërhyrjen e qeverisë sonë, më larguan, dhe mbeta si peshku pa ujë. Gruaja ime Nora, kishte hapur një rrobaqepsi dhe kishte mjaft klientë, unë u bëra ndihmësi i saj në të qepur, në pastrim shtëpie dhe në të gatuar, për t’i shpëtuar punës së krahut. Në këtë mënyrë jetova një vit e gjysëm. Kishim një djalë pesë vjeç dhe ishim në pritje të ardhjes dhe të një fëmije tjetër të dytë. Pikërisht në këtë kohë, hyra në punë si përkthyes i gjuhës frënge në Kryesinë e Bashkimit të Grave. Ngarkesa e punës intensive dhe mërzitja më sëmurën: Fillova të vuaja nga hipertensioni dhe zemra. Me kërkesën time, u shqyrtua ç’ështja e punësimit tim si profesor dhe m’u njoh e drejta të kthehesha në Arsim, pas katër vitesh punë në Kryesinë e Bashkimit të Grave. Kësisoj e mbylla veprimtarinë time si profesor, duke dalë në pension në moshën gjashtëdhjet vjeç.
Këtë shënim autobiografik që Fejzi Dika i ka shkruar pak kohë para vitit 1983 kur ai u nda nga kjo jetë dhe ia ka lënë në ruajtje familjes, nuk e pasqyrojnë plotësisht gjithë tabllonë e vërtetë të jetës së tij. Sipas dëshmive të familjarëve dhe të afërmve të tij, ai ka pasur një jetë plot vuajtje dhe peripeci. Profesori rebel i gjuhës frënge Fejzi Dika, duke dashur që të mos u sillte më telashe familjes, në kujtimet e tij nuk flet asnjë fjalë për ish-shokun e tij të klasës, Enver Hoxhën, gjë e cila tregon se ai i qëndroi besnik fjalës që i kishte dhënë vetes, që të mos shkruante asgjë për të. Ai gjithashtu përveç autobiografisë, ka lënë në dorëshkrim edhe 99 poezi, me amanet që ato të ruhen, duke thënë se:”Do të vij koha që të botohen një ditë”/Memorie.al
SIMON F. BASHA, vdekë fëmijë 8 vjeçar në Saver 1958.
CUBË D. MIRAKAJ, vdekë në Gradisht 1989.
KUNE SH. MIRAKAJ, vdekë në Gjazë 1974.
“Do të kujtohet qi disa vjet mâ parë, kur ishe n’Egjipt, të pata njoftue qi kishe përgatitë nji tregim bajagi të dokumentuem mbi ngjarjet e Shqipnisë që prej 7 Prillit 1939 e këndej, për t’ua vue përballë trillimeve e gënjeshtrave të kundërshtarëve tanë që janë përpjekë e vazhdojnë të përpiqen me na bâ të vdekun moralisht e kombtarisht.
Nuk kam pretesën të kem bâ nji punë të përsosun, por edhe me ndejë gjithmonë në heshtje, pa lânë diçka të “zezë në të bardhën”, duket sikurse na nuk kemi kenë në gjendje me përligjë veprën t’onë para historisë e, për rrjedhim, me pranue çka kanë thânë e shkrue kundërshtarët, tue na cilsue “tradhtarë”.
Me pranue me heshtjen t’onë nji cilsim të tillë qi nuk i përgjegjet së vërtetës, mue m’âsht dukë se bajmë krim kundra vetvetes, kundra historisë e kundra fmijëve e njerzve tanë, qi do të mbeteshin me kryeultë për breza të tanë para shoqnisë.
Kjo ka kenë arsyeja qi më ká shty me i a hy ksajë pune.
Me i lanë historishkruesit të së nesërmes nji dokument që t’a kenë të gjithë Shqiptarët për studim.”
Po më duket se më harrove. Un shpesh t’i kam vonue përgjegjet, por ti e ke pasun zakon me vu përgjegjun letrave të mija në flakët. Ksi shtegu po më bâhet sikur ka shkue nji shekull qyshë se të kam shkrue e përgjegja e jote s’po vjen. Pse kështu? I lutem Perëndís qi së paku mos të jeshë i lig. Vetëm nji shkak më vjen ndër mend për këtë heshtje të gjatë: humbja e letrës së njânit nesh. Me sa mbaj mênd letr’e mbrapme e imja ka qênë ajo qi ka pasun do shkoqitje suplementare mbi disa episoda të jetës së Gurakuqit. Në qoftë pra se ka humbun letra e jote, si përgjegje ksaj të fundit, të lutem me më shkrue me pak fjalë argumentat qi ke pasë rrahun në tê. Edhe m’a dërgo të porositun. Nemose sa t’i lidhim edhe nji herë pêjt e këputun të letërshkëmbimit t’onë.
Me shëndet jam mirë, sikur lus edhe për tý e të përshndes me zemër.
MKruja
Graz, me 9 qershuer 1952
I dashuni mik,
Sot e mora letren e shkurtë tanden. Mjerisht paska hupë letra e eme e mbrame qi të pata nisë me 5 príll. Jam shndosh, njashtu si deri tash, pse perndryshej as vetë nuk dijshem se shka me mendue tjeter, veçse a mos po jé i lig, njashtu si Ti paske mendue per mue.
Desht Zoti e letren e mbrame po e gjêj të shkrueme në brutta-copia në nji teftér të keq e prandej po vêhem edhe nji herë me e kopjue, e shpresoj se nuk ka me kenë teper ndryshej prej letres s’eme të nisun me 5 príll e të hupun kush e din se ku neper valët e Mesdheut apo në ranen e shkretís afrikane.
Prá po i lidhim pêjt e këputun të letershkëmbimit t’onë. Kshtu të pata shkrue në letren e hupun:
“Shum interesant puna e shkopit të Gurakuqit kundra Konicës. S’e kuptoj veç se si Konica mujti me i hjedhë Gurakuqit fjalët: Ç’janë ato intriga italjane?” Luigji e tjerë nacjonalista bashkëpunojnë me Wiedin kundra Esatit, i cili âsht i ndihmuem e i prujtun prej Italjanvet, e si mund t’i hidhet Luigjit kjo fjalë?
Mbasi po i kemi fjalët te Konica, po due me të pvetë prap per tê. Më ké pasë shkrue në nji leter të perparshme se si në 1913, në rasen e nji vizite s’ate te Esati, ky të paska pasë dhânë me kndue nji shpallje të hartueme prej Faik Konicës, mikut të madh të Pater Gjergj Fishtës! Shka âsht kenë e shka ka permbajtë kjo shpallje, të cilen ti po n’at leter e thirrshe “nji akt tradhtije”?
Prap në të njajten leter më ké pasë folë per shum patriotë sikurse “Midhat Frasheri, Faik Konica, Mehdi Frashëri, Abdyl Ypi e Dervish Hima, qi i sjellin shpinen Ismajl Kemalit e bâhen me Esat Toptanin”. Si âsht e mundun kjo punë, kursè Esat Pasha ishte qýsh at herë i njohun si tradhtar i çashtjes shqiptare?
Mbasi po më bjen me permendë ktu Ismajl Kemalin, due me të pvetë a ka dijtë ky shqyp apor jo? D.m.th. a ka dijtë me folë shqyp?
Prap per Gurakuqin edhe nji pyetje. Në letren e parambrame më pate shkrue per punë të shuplakës qi Luigji i çveshë Xhemil Be Vlorës. Kshtû m’a pate tfillue punen: “Xhemili lëshoi nji fjalë të randë kundrejt Shkodranit, i tha ushak, tyrqisht, qi don me thânë shërbtuer, laquet. Shkrepte në lidhnít qi kishte Luigji me Smajlin. Gurakuqi u çue si rrufeja e i mbet me nji paravesh turîjvet”. Kjo fjalë e randë e fyese kundra Gurakuqit a nuk vritte nemose indirekt edhe Smajl Kemalin? Kjo fjala laquet ktû a âsht prej fjalës franceze laquais a por âsht ndoj fjalë tjeter? “Shkrepte në lidhnít qi kishte Luigji me Ismajlin”. Kjo lidhnija patriotike e Luigjit seri si me u cilësue me nji shamje kso dore? Apor ndoshta vetë nuk e kam kuptue plotsisht thânjen t’ ande: “Shkrepte në lidhnít qi kishte Luigji me Ismajlin”. Shka kupton ti me fjalën lidhní?
Të pata bâ perpara nji pyetje, së cilës ti s’i pate dhânë fort randsí e prandej edhe i pate kenë pergjegjë krejt shkurt e si pergjysë. Pyetja e ême ishte e shprehun në ket mndyrë: “A e kanë fajin e madh Shqyptarët në farosjen e elitës shqiptare apor Serbët e Titos, qi paten krejt sundimin në dorë deri në verë 1948”?
Vetë e mendoj punen kshtu. Serbët me zi që kanë pritë ket rasë të volitshme me farosë të gjith Shqyptarët qi janë kenë anmiq të politikës së tyne që prej 1912 e tektej. Me fjalë tjera, ata kanë mbytë çdo patriot shqiptar, pse nji patriot shqiptar nuk ka si mos me kenë antiserb. Mbas mendimit t’em prá, Enver Hoxha me klyshat e vet të kuq, s’ka bâ tjeter veçse me çue në vend urdhnat e Belgradit qi prá, simbas mendimit t’em, e ka plotsisht fajin e shfarosjes s’ elitës shqiptare. Prá, po t’ ishte i vertetë ky mendimi i êm, përgjegjsín e shfarosjes do t’a kishin Serbët e jo aq Shqiptarët. Mue më duket si t’ ishin kenë serbët qi me caktue listen e atyne qi do të mbyten. Se mandej dora shqiptare vetë i vringllote plumbat kundra shqyptarve, nuk e ndrron aspak pergjegjsín e Serbvet. Ket mendim e kam pasë formue ka dit. Me gjithkta, qysh se kam marrë letren-traktat tanden mbi Kongres të Lushnjes, kam fillue disi me e ndrrue ket mendim. Mbas gjaset, edhe po t’mos ishin kenë urdhnat e Belgradit, do t’ishin kenë Shqiptarët vetë qi me u derdhë trûtë vllazenve të vet shqyptarë. Si thue ti? Heren tjeter m’i pate kenë pergjegjë ksaj pyetje me kto fjalë: “Po ti si s’priton, bre burrë, me i shtimë vetes kujdes se kush i ka mâ tepër në shpirt e kush do t’a lajë mâ shtrêjt n’atë jetë apo në ketê jetë gjakun e të pafajshëmvet shqyptarë e gjithë të zezat e bâme në Shqipní, a Slavët qi kanë dhânë drejtimet, apo shqiptarët qi i kanë zbatue në detaje? Me ket pergjegje nuk pata kenë kondend, pse mbas ksaj pergjegje pata dijtë e kuptue, njaq sa pata dijtë e kuptue perpara saj.
Sa per punë të dokumentit qi bjen Giannini mbi Kongresin e Lushnjes në made të kufijvet, ké me mujtë me pvetë ndojherë Zogun, qi sugurisht do t’a mbajë nder mend ket punë kaq të randsishme.
Më ké pasë shkrue nji herë permbi Shtete të Bashkueme e mbi Wilsonin, gjoja se ktij do t’i dihet në kje se Shqypnija nuk humbi në rasen e Konferencës së Paqit në Paris. A janë kenë Shqyptarët e Amerikës qi e kanë influencue Wilsonin apor kah i erdh kjo simpatí e madhe Wilsonit per Shqypnín t’onë? Në numrin e mbram të FLAMURI thotë Athanas Gegaj: “Mons. Bumçi e Át Fishta i u drejtuen Benediktit XV qi të nderhynte me auktoritetin e tij moral pranë Shtetevet në favor të Shqipnís. Ktu ndërhyni Amerika. Me 10 Fruer Wilson terhoqi vrejtjen se uniteti shqiptar ishte ndamë në kundershtim me propozimin e tij… etj, si do t’a kesh lexue edhe ti vetë. Ku do t’a ketë gjetë Athanazi ket faktin se Bumçi e Fishta i u sollen Benediktit XV? Per çashtjen e Korçës e të Gjinokastrës ka pasë shkue Bumçi te Papa, kjo âsht e sugurtë, pse Bumçi vetë e ka pasë parashtrue ket fakt në Hyll të Dritës.
A ka pasë marrë pjesë edhe Fan Noli në Kongres të Lushnjes?
A ka fmij tjerë Zogu, apor të vetmin Skënderin, qi i pat lé në Shqypní para 13 vjetve?
Kto pra janë kenë pvetjet qi të pata bâ në letren e mbrame qi paska hupë. Ndoshta ka kênë edhe ndonji pyetje tjeter, të cilen vetë nuk e kam të shkrueme në brutta copia, por mue nuk më bjen nder mend asnji.
Sot po të pyes edhe per Hasan Dostin. Shka âsht kenë ky perpara? A ka kenë Minister në kohen e Italjanvet apor jo? Mue më duket se njiherë më pate shkrue ti kshtu. Si âsht qi tash ai po na del patriot aq i madh e po i ka punët në pupa qi me i a pasë nji mbret lakmí? Perpara botës ai paraqet Shqypnín, pse i vetmi Komitet Shqyptarësh i njoftun para botës âsht Komiteti Shqiperija e Lirë e ai âsht kryetari i tij. Prej kah âsht ky Hasan Dosti? A âsht edhe ky Toskë apo prej kah âsht? Kta Toskët më duket se në çdo situacjon po dijn me u ambjentue menjiherë.
A e pate blé a jo at historín per të cilen të pata shkrue në nji nder letra të përparshme?
Po e mbylli ket leter e shpresoj se ka me të rá në dorë.
Shum shndet e të mira t’uron
Miku i yt
P. MargjokajO.F.M.
Ramleh, 18 Qershuer 1952
I dashuni mik,
Po gzohem. Sa për letrën qi paska hupun, na pastë marrë të keqen e faleminderës Zotit qi s’paska qênë gjâ mâ e ligë.
S’paska mujtun Faik Konica me paditun nji patrijot si Luigj Gurakuqin me ato fjalë qi të kam shkrue? Paj duhet me e pasë njohun e me e njohun Konicën. Cili shqiptar s’ka qênë për tê tradhtuer, intrigant, vagabond, kusar, ignorant et. et.? Ai Luigjit s’i ka lânë vênd as në vorr, se jo mâ kur ishte gjallë. Frasa e lëshueme prej tij Gurakuqit, veç, ka qênë, si e mbaj mênd un, kështu: “Ç’janë ato, intriga italjane a?”
Dokumenti i shkruem prej Faikut qi më pat dhânë mue Esati me këndue, ka qênë shpallja e qeverisë (kam nisun me përdorë këtë formë orthografije tash, jo mâ qeverís… kur s’harroj!) esadiste në Durrës kundra asaj s’Ismail Kemalit në Vlonë. Fjalët “nji akt tradhtije” i a kam pasë thânë vetë Esatit në gojë kur më pyeti se si po më dukej.
Si âsht e mundun qi X-i, Y-i e tjerë, qi të kam shkrue vetë, të kenë bashkpunue me Esat Pashën? E mundun ka qênë e âsht qyshse âsht nji fakt. Spjegimin e këtij fakti mund t’a gjêjsh, ofshé!, në krejt historinë e kombit t’onë deri në ditt qi po jetojmë. Si âsht e mundun qi nji Mojsi të tradhtojë Skënderbegun e Shqipninë e fenë për Tyrqit? E Hamza, i nipi? E Lekë Dukagjini qi i vûni pritë me e vramë? Shêmbuj tjerë të hershëm e të vonë kërko e gjêj vetë.
Ismail Kemali e ka folë shqipen për bukurí.
Ti e ke marrë vesht fare mirë ça të pata shkrue për incidentin Luigj-Xhemil, posë atje ku t’a paskam ngatrrue lâmshin vetë me nji gabim orthografik : nuk dij si Buenën më paska shkue dora me shkrue laquet, për laquais! Lidhní, un e kam përdorë për relacjon. Pa dyshim fjala e Xhemilit kundra Gurakuqit ka vramë edhe Ismailin, por ai s’kishte aso edukate me e mendue këtê si ti.
Në çashtjen e përgjegjsisë sërbo-shqiptare komuniste për plojën mbi patrijotët t’anë, un prap kisha me t’u përgjegjun me nji pyetje, tue u mahitun: a i a ka fajin pyllit spata apo bishti? Por mbasi për tý paska rândsí ajo punë, qe se edhe un po t’a kallzoj mendimin t’em. Âsht nji pikë tepër e vështirë me e damë pa dokumenta aqë imtë si don ti. A i kanë shënue emnat për t’u prishun Sërbt a Shqiptarët vetë. Njerzit për t’u prishun i ka njohun aqë mirë Enveri me shokë sa edhe Dushani me të vett, ndoshta ata mâ t’ultët mâ mirë të parët se të dytët. Interesë me i mbytun kanë pasë të dý palët, njâna edhe si komuniste edhe si sërbe, tjetra si komuniste e si klikë qi ka damë me qëndrue në fuqí me çdo kusht. Daje ti tash se cila anë del mâ fajtore. Për mue janë Shqiptarët. Ti, kur bâhet nji vëlla i yt shoq me nji anmikun t’ând për me të mbytun, vllau pse don me qênë vetë i parë në familje e me e shfrytue për vete pasuninë e përbashkët e anmiku pse, tue shtimë grindje e gjak në familje âsht mâ i sigurtë se do t’a gzojë pjesën tjetër të pasunisë (Kosovën) qi ka grabitun e madje shpreson se mund t’a grabisë n’atë mënyrë edhe pjesën qi ka mbetun, kê kishe me bâmë në këtë rasë mâ fajtuer, anmikun a t’ând vlla?
Për kundrështimin qi kam me Gianninin, mbasi ka nji rândsí historike, tash kam me u interesue në Romë e në Paris pale a ka për të qênë e mundun me xjerrë gjâ për fushë. Persona qi më kshillon ti âsht vetë e interesueme e un për historí e të vërtetën përgjithsisht s’vullnohem dosisdo.
Besoj se në muej të gushtit qi vjen kam me qênë vetë në të dý kryeqytetet qi përmênda. Fjala âsht se Mbreti, e me tê edhe un, do të nisemi për Amerikë e do t’a lâmë Egjiptin në gusht. Unë vetë s’do të rrijë pa u ndalë ase shkue edhe n’Italí për shumë arsye të mija. Ti, në t’u dashtë me folë mbi kët’udhtim kur të më shkruejsh, fol vetëm për mue, se këtuhja ka censurë.
Wilsoni ka qênë nji shtetar mjaft idealist për aqë sa kam dije un për tê. Pa dyshim mbi problemat e Shqipnisë ka qênë informue si prej së vetsh, ashtu edhe prej Shqiptarve të çdo kategorije nëpër të vett. S’âsht, pra, çudë, qi nji kryetar Shteti i cili e ka qitun cekën me i dalë zot së drejtës t’a ketë përkrahun Shqipninë qi s’lypte tjetër, veç së drejtës së vet. Gegaj ndoshta e ka gjetun atë fakt qi shënueka të botuem në ndonji ndër libra qi janë botue mbi luftën e parë botore e paqën qi erdh mbas saj. Sa për Bumçin, Fishtën e Papën të kam shkrue edhe un mâ parë aqë sa dij.
Fan Noli s’ka pasun si me marrë pjesë në kongresin e Lushnjes, mbasi ka qênë n’Amerikë. Kështu nemose e dij un.
Mbreti s’ka djalë tjeter as vajzë posë Lekës.
Hasan Dostin e kam zgjedhun un vetë për ministër të drejtësisë në qeverinë t’eme. Ka bashkëpunue disa muej me mue e ka dhânë dorhjekjen bashkë me ministrin e partisë fashiste, Jup Kazazin, të birin e Muharrem Agë Kazazit prej Shkodret, s’mbaj mênd sa muej para se me u tërhjekun un vetë. Shkaku i dorhjekes së tyne pat qênë ky: qe reshtue nji grup komunistash 6 vetësh me bomba e revole në Fier e gjyqi i posaçëm i pat dënue të gjashtë me dekë, në bazë të ligjvet qi vetë Hasani kishte nënshkrue si minisitër i drejtsisë. Ishte e para rasë dënimi kapital kundra komunistave. Un vëndosa me lypun faljen e jetës për tre, gjysën e të dënuemvet. Dy dorhjeksat deshën qi t’u falshin të gjithë. Un me shumicën e ministravet, posë treve, ndër të cilët Hasani e Jupi, ramë deri në nji me u prishun, sa me dhânë të parën provë qi për komunistat ka edhe dekë. Por ata dy as me kaqë s’u vullnuen, e dhanë dorhjeken. Kështu ka qênë puna e Hasanit. Tash mos më pyet edhe për këtê se si u bâka. Bâhet, lum miku, në politikë gjithça mund të bâhet! Hasani pat hŷmë, madje ishte qyshë kur e mora un për ministër, në Ballin Kombtar. E kjo cilsí dhe zotsij’e tij opurtuniste e çuen në krye të komitetit t’onë të famshëm.
Hasan Dosti âsht nga nji familje e vjetër kardhiqjote, jo beg, por agë, nj’ashtu si Kazazët e tjerë në Shkodër a shtëpitë e para të katundevet edhe në Gegní, si me thânë Ndrejajt a Kaloshët e Dibrës. Mashkujt e Kardhiqit (qarku i Gjirokastrës) i ka pasë premë Ali Pasha në 7 vjeç e përpjetë, me gjithë të parin e Hasanit. Ky do të ketë lemë prej ndonji mashkulli qi ka pasun fatin mos me u gjindun atëherë në Kardhiq. Për mâ shumë se kaq ke kohë mjaft me marrë vesht mbi bijografinë e Hasanit.
Librin qi më shkrove ti e kemi porositun me anën e nji librarije të këtushme tash dy muej në Paris, se këtuhja me Austrinë, as me Gjermaninë s’paska lidhje për punë librash. Por kurrgjâ deri tash. Âsht çashtje paresh e valutash. Un i thashë Mbretit e n’emën të tij vota vetë në librarí e porosita dý copë, nji për tê e nji për vete. Kështu pra qëndron puna.
Kur t’i gjêjsh letrat e mija pa qortime me pêndë, dije se janë të pashikueme, nj’ashtu si kanë dalë, se pritoj me i këndue shkrimet e mija për miq. Kështu tash jam tue t’a nisun edhe këtê.
VOAL – Vilhelm Teli (Wilhelm Tell) ishte një hero legjendar Zviceran i cili duhe të ketë jetuar midis fundit të shekullit trembëdhjetë e në shekullin e katërmbëdhjetë dhe ekzistenca e vërtetë historike e të cilit është ende çështje e papërcaktuar.
Vilhelm Teli është heroi kombëtar i Zvicrës.Miti ose realiteti i një qyteti të vogël në zemër të Evropës, Tel dhe legjenda e tij mesjetare janë të njohura në të gjithë botën.
Sipas legjendës, Vilhelm Teli lindi dhe jetoi në Bürglen në Kantonin e Uri, afër masivit Gotthard. Teli, babai i një familjeje, një gjahtar i aftë i harkut, shkoi në kryeqytetin rajonal Altdorf më 18 nëntor 1307. Ndërsa kaloi në sheshin publik, ai injoroi kapelën perandorake që Albrecht Gessler, administratori lokal i Habsburgëve, i kishte bashkangjitur shtëpisë së ankandit, disa muaj më parë. Kapela, simbol i autoritetit perandorak, duhej të respektohej absolutisht nga kushdo që kalonte. Ata që nuk u përkulën rrezikuan konfiskimin e pasurisë apo edhe vdekjen. Meqenëse Tel nuk e kishte nderuar kapelen e tij, e gjeti veten në telashe. Të nesërmen ai u përmend në shesh; para të gjithëve ai duhej të justifikonte veprimin e tij.
Në këmbim të jetës së tij, përmbaruesi Gessler i imponoi atij provën e mollës, e cila, e vendosur mbi kokën e djalit të tij të vogël Gualtier, duhej të përshkohej nga shigjeta e harkut të tij. Prova kaloi me sukses, por në rast se diçka do të kishte shkuar keq, Vilhelmi kishte fshehur një shigjetë të dytë nën xhaketë, gati për tiranin. Kjo i kushtoi Vilhelm Telit lirinë e tij: ai u arrestua dhe u dërgua me varkë në burgun Küssnacht. Papritur shpërtheu një stuhi në Liqenin e Lucernës dhe rojet e burgut e liruan Telin, një lundrues e shkathët, që mund t’i shpëtonte ata nga stuhia. Duke mbërritur në afërsi të bregut, në gjysmën e rrugës midis Altdorf dhe Brunnen, Tel u hodh nga anija në breg me një kërcim dhe, me një goditje të fuqishme, e dërgoi anijen përsëri në detin e hapur. Në ditën e tretë, afër Küssnacht, i fshehur pas një peme në anët e “Via Cava” që të çon nga Gotthard në Zyrih, Teli u hakmuar duke vrarë Gesslerin.
Sipas traditës, më 1 gusht 1308 u bë çlirimi i Zvicrës origjinale. Populli, pasi mësoi për veprat e Telit, u ngrit dhe rrethoi kështjellat dhe ndoqi sundimtarët nga tokat e tyre përgjithmonë. Për më tepër, shigjetari do të kishte marrë pjesë në betejën e Morgarten përkrah Konfederatave (Uri, Schwyz dhe Unterwalden), e cila përfundoi me fitoren kundër Habsburgëve më 1315. Vilhelm Teli jetoi me respekt dhe admirim të njerëzve deri në verë të vitit 1354, kur, për shkak të një stuhie, heroi zviceran sakrifikoi jetën e tij për të ndihmuar një fëmijë të rrëmbyer nga përroi i Schächen në përmbytje.
Referenca e parë për heroin legjendar shfaqet në një dorëshkrim të vitit 1470, Librin e Bardhë të Sarnenit, të përpiluar nga kalorësi i famshëm provincial Hans Schriber, i cili kishte mbledhur kronika dhe të dhëna historike në Konfederatën Zvicerane. Një burim tjetër për legjendën është Kënga e Themelimit të Konfederatës, e kompozuar nga një poet anonim dhe botuar për herë të parë në 1545, e cila rrëfen lindjen e Konfederatës Zvicerane dhe citon fatin e Vilhelm Telit, i cili, sipas këtij burim, ishte mbytur në Liqenin e Lucernës nga Gessler i lig. Por vepra më e plotë që paraqet historinë e Tell është Chronicon helveticum i vitit 1550, nga historiani Aegidius Tschudi. Historiani saktëson se Tel do të ishte mbytur në vitin 1354, jo sepse ai vrau sundimtarin, por për të shpëtuar një fëmijë që ra në ujërat e ftohta të lumit Schächen. Episodi është përshkruar gjithashtu në një afresk të vitit 1582 të ruajtur në kapelën Bürglen, fshati ku ai lindi.
Personalitete të rëndësishme artistike kanë kontribuar në bërjen e famshme të figurës së Vilhelm Telit. Midis tyre, i pari i të gjithëve, shkrimtari dhe poeti gjerman Friedrich Schiller i përshkroi veprat heroike në dramën homonime (Wilhelm Tell, 1804). Nga drama e Schiller-it, më 1829 Gioachino Rossini kompozoi Vilhelm Tel. Kjo operë ishte shumë e rëndësishme për Zvicrën dhe Zviceranët; prova e kësaj është fakti që klaksonët e autopstaleve të vjetra binin sipas melodisë me të cilën fillonte opera.
Një ri-interpretim i vetëm i mitit të Vilhelm Telit (Wilhelm Tell für die Schule) është shkruar më 1971 nga Max Frisch, një ese e shkurtër e ndërtuar mbi një përzierje interesante të filologjisë dhe ironisë, në të cilën rikrijohet historia e heroit kombëtar zviceran, por duke vënë në qendër të veprës sundimtarët Habsburgë dhe paaftësinë e tyre për të kuptuar botën e njerëzve malësorë, kokëfortë dhe të heshtur mes të cilëve ai ndodhet./Elida Buçpapaj
“Le Journal” ka botuar, të dielën e 25 janarit 1914, në faqen n°4, një shkrim në lidhje me intervistën e Faik Konicës me gazetarin e “Secolo-s”, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Problemi shqiptar
Çfarë presin shqiptarët nga Princ Vidi
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Vjenë, 24 janar. (Nëpërmjet telefonit) – Një koleg i Secolo-s pati një intervistë me një shqiptar që jeton në Trieste, Presidentin Faik Bej Konica, i cili i tha atij se këto ditë të gjithë delegatët shqiptarë aktualisht jashtë vendit do të takoheshin në Trieste për të udhëtuar së bashku në Shqipëri për të nderuar Princ Vidin gjatë ardhjes së tij.
Presidenti deklaroi gjithashtu se princi do të ishte i detyruar të rrethohej me një suitë të shkëlqyeshme dhe truproja të shumta për të dhënë përshtypje të mira popullit të tij.
Qyteti i Durrësit do të konsiderohet si kryeqytet vetëm përkohësisht. Sa i përket situatës financiare të Shqipërisë, Presidenti deklaroi se buxheti do të jetë 18 milion franga. Shteti i ri do të ketë një qëndrim miqësor ndaj Austro-Hungarisë.
“Le Journal” ka botuar, të premten e 4 prillit 1913, në faqen n°4, një shkrim në lidhje me intervistën e Faik Konicës për “Neue Freie Presse”, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Shqiptarët nuk duan për udhëheqës Dukën e Montpensier-it
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Vjenë, 3 Prill. (Nëpëmjet një shkrese të korrespondentit tonë të veçantë.)
Faik Bej Konica, president i kongresit shqiptar në Trieste, ekspozon, në një intervistë të botuar nga “Neue Freie Presse”, planet për organizimin e brendshëm të Shqipërisë së re, dhe thotë se një punë shumë e rëndësishme do të jetë edukimi i grave shqiptare.
“—Ne nuk do ta marrim Dukën e Montpensier-it si princ, tha Faik Bej Konica. Ne nuk kemi nevojë për një njeri mondan. Ne kemi nevojë për një njeri të hekurt, dhe do të dimë se ku ta gjejmë.”
“La Petite République” ka botuar, të martën e 19 nëntorit 1912,në faqen n°3, një shkrim në lidhje me intervistën e Luigj Gurakuqit në gazetën “Neues Wiener Tagblatt”, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Deklaratat e një shqiptari të shquar
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Vjenë, 18 nëntor
Neues Wiener Tagblatt boton një intervistë të Dr. Luigj Gurakuqit, një shqiptar i shquar, i cili udhëtoi nëpër Vjenë për t’u nisur për në Vlorë.
Çështja e Lindjes nuk do të zgjidhet përfundimisht, thotë ai, nëse Serbia ose Mali i Zi pushtojnë qoftë dhe një pjesë të vetme të Shqipërisë.
Shqiptarët nuk duan të bëhen sllavë, ata duan të jenë të pavarur dhe do ta fitojnë pavarësinë ose do të vdesin duke luftuar për të.
Erdhi ma në fund lajmi i shumë pritun në çelen e Dajçit Bregut të Bunës tek Gjyshja ime, per lirimin nga sigurimi i shtetit i Shkodres i priftit Don Kolec Prennushi mbas 11 muejsh hetuesi… U liruen disa klerikë me shpresen e “firmimit të Statutit të Kishës…”
Gjyshja, Nana Nine nuk e besonte pa e pa me sy! Ai do të rrinte dy javë në Shkoder, me ba “Leter Njoftimin”… E verteta ishte tjeter: Ai ishte nen kujdesin e mjekve se kishte humbë zanin dhe kishte probleme me zemer nga korrentet elektrike nder tortura…
Mjekët Karagjozi, Prela dhe Shiroka e shikonin shpetimin e Tij per fije të penit…
Fshatarët shkonin e vinin tek çela me peshqeshe dhe urime prej zemret per lirimin e Tij.
Diten që pritej ardhja fshatarët u grumbulluene n’ oborrin e Kishës që në ora 12 e drekës, dhe filluen me i ra kumbonëve të Kishës së Shelbuemit në Dajç, tue u pasue në të gjitha Kishat tjera të bregut Bunës, prej Shirqit e Obotit deri në Velipojë… Dishka e veçantë!
Dy fshatarë që e shoqnonin gjithnjë nder sherbime, u nisen per Shkoder me e marrë tek shtëpia ynë dhe me e sjellë gjatë rrugës tue u kujdesë per shka mund të kishte nevojë.
Kanë hypë të tre bashkë me Don Kolecin në një karrocë me kalë, dhe nga ora 13.00 janë nisë në drejtim të Dajçit, tue kalue nga Ura e Bunës, per tek Lisi n’vorr ku ishte lundra.
Kur kanë mërrijtë n’ Anen e Malit, aty i pritte Hoxha i atij fshati me dy kual të bukur dhe disa fshatarë. Mbasi pershndeti Don Kolecin, edhe Hoxha hyni në karrocë se Don Koleci nuk mujte me udhtue me kalë. Bashkë ma ta u nis edhe grupi i fshatarve që shoqnonte Hoxhen e Anës së Malit. Kur mërrijten tek Lisi n’ vorr, aty u ndane mbasi Don Koleci do të hypte në lunder per me pre Bunen dhe, me marrë drejtimin e rrugës së Dajçit…
Ndoshta, ju duket dishka e zakonshme, po në të vertetë per atë kohë nuk ishte ashtu.
Një Hoxhë i një fshati i del para një Prifti mbas lirimit nga sigurimi komunist, e pergzon dhe e shoqnon gjithë rrugës deri ku vazhdon rruga e fshatit të Tij, bashkë me fshatarë…
Kjo nuk besoj se do të ngjante edhe sot mbas 70 vjetësh nder ato zona kufitare ku, frika dhe survejimi ishin nder të gjitha kaçubat e ferrave dhe shkamijt e gurt’ të lamë me gjak.
Don Koleci vdiq mbas 8 muejsh me 2 Korrik 1950, dhe shumë kohë mbrapa mësueme atë të vertetë të miqësisë së Tyne. Hoxha i kishte kerkue Don Kolecit me shpetue një fshatar të arrestuem nga gjermanët në vitin 1944, e Don Koleci me anen e Mikut vet Don Alfons Tracki (pushkatue 1946) e kishte shpetue… Per mirnjohje Hoxha shoqnoi Don Kolecin bashkë me fshatarin mbas pesë vjetësh, në vitin 1949… Perveç mirnjohjes kishte aty edhe Miqësi, Burrni, Besim dhe dishka tjeter ma shumë se këta të gjitha: VLLAZNIM !..
Pikrisht, ate që sot mungon nder të gjitha hallkat e jetës së Shqiptarve…
Memorie.al publikon disa foto të rralla të organizatës nacionaliste të Ballit Kombëtar të bëra gjatë periudhës së Luftës në vitet 1943-1944, të cilat për vite me radhë u mbajtën sekret në arkivin e ish-Komitetit Qëndror të PPSH-së dhe nuk u publikuan kurrë nga historiografia e regjimit komunist dhe propaganda e asaj kohe, me qëllim që veprimtaria dhe roli i kësaj organizate nacionaliste të fshihej fare nga historia dhe memorja e shqiptarëve. Në këto foto të panjohura me imazhe të rralla kanë dalë disa nga eksponentët kryesorë të Rinisë së Ballit Kombëtar të inkuadruar në batalionin “Qeramudin Sulo dhe Besnik Çano” gjatë inkursionit që ata bënë në disa qytete të Kosovës, si Prizren, Pejë, Gjakovë etj., ku ata shkuan për të luftuar kundra forcave çetnike në verën e vitit 1944, si dhe në ceremoninë mortore të Azis Çamit, një nga udhëheqësit e Ballit që u vra me atentat nga gueriljet komuniste të Tiranës.
Në disa nga këto foto është batalioni i Rinisë së Ballit, “Besnik Çano dhe Qeramudin Sulo” duke hyrë në qytetin e Pejës e Gjakovës, ku i është bërë një pritje madhështore nga mijra e mijra banorë që kanë dalë në të dy anët e rrugës me lule në duar. Në krye të kollonës së forcave të rinisë nacionaliste, duket Seid Kazazi (komandanti i batalionit) dhe pas tij Arif Peza dhe Xhemal Alimehmeti, ndërsa në mes tyre me flamur në dorë, është Ridvan Banka, të tre nga qyteti i Tiranës dhe shokë klase me Ramiz Alinë në gjimnazin e kryeqytetit deri në vitin 1943 kur braktisën mësimet dhe dolën në mal për të organizuar rezistencën antifashiste.
Seid Kazazi, i diplomuar për Drejtësi në Vienë, u vra nga forcat komuniste në Kryengritjen e Postribës në vitin 1946, ku ishte në krah të vëllait të tij, Jup Kazazit, udhëheqësit kryesor të kësaj lëvizje antikomuniste që vrau veten për të mos rrënë i gjallë në duart e forcave komuniste. Kurse Arif Peza, po komandanti i një çete të Ballit që ishte dhe tmerri i komunistëve, në nëntorin e vitit 1944 u largua nga Shqipëria së bashku me eksponentët kryesorë të Ballit dhe Legalitetit si Mit’hat Frashëri, Hasan Dosti, Abaz Kupi, etj., kurse një vëlla i tij, gjithashtu komandant çete i Ballit, u pushkatua nga komunistë, ndërsa tjetri, Qazim Peza vuajti vite të tëra në burgjet politike të regjimit komunist. Arif Peza pasi qëndroi për disa kohë në kampet e Italisë, më pas emigroi në SHBA dhe Kanada, për t’u rikthyer në Shqipëri në vitin 1993 dhe ndërroi jetë në vitin 2008. Ndërsa Xhemal Alimehmeti, u arrestua menjëherë që në dhjetorin e vitit 1944 dhe pasi vuajti disa kohë në burgjet politike, për shumë vite punoi në ndërtim dhe ndërroi jetë në vitin 2005.
Krahas tyre në këto foto (në kamionin e hapur) duken dhe Rruzhdi Daca, Tom Leci, Lec Gjeçi dhe Pal Mirashi, eksponentë kryesorë të Rinisë së Ballit të qytetit të Shkodrës, të cilët iu bashkuan batalionit “Qeraudin Sulo dhe Besnik Çano” gjatë inkursionit që ata bënë në Kosovë ku luftuan kundra forcave çetnike të Drazha Mihajlloviçit. Në një foto tjetër, është ceremonia e varrimit e Hamit Troplinit, djaloshit tiranas që u vra gjatë luftimeve të forcave të këtij batalioni në afërsi të lumit, Lim, dhe në plan të parë, (i dyti pa kapele) është Ramazan Turdiu nga Tirana, i cili po në nëntorin e vitit 1944 u largua nga Shqipëria me krerët kryesorë të Ballit dhe legalitetit duke u vendosur fillimisht në Itali ku përfundoi studimet e larta dhe u diplomua në Farmaci me gradën doktor dhe më pas emigroi në SHBA, ku studioi “Farmaci” në Columbia University dhe punoi për pesë dekada në kërkime farmaceutike për CIBA dhe “Warner Lambert”. Ramazani ndërroi jetë në SHBA më 25 nëntor 2012.
Në një foto tjetër janë pjesëtarë të batalionit të Rinisë Nacionaliste të Ballit Kombëtar në qershorin e vitit 1944 në qytetin e Prizrenit, duke dëgjuar dhe duartrokitur fjalimin e mirëseardhjes së Bedri Pejanit, një nga krerët kryesorë të forcave nacionaliste të Kosovës dhe kryetar i Lidhjes së Tretë të Prizrenit. Një foto tjetër e cila i përket datës 17 dhjetor 1943, duken disa eksponentë të tjerë të Rinisë së Ballit Kombëtar, si Ramazan Jarani, Luan Dosti, Ziçe Hatibi, Hamit Shehi, Luan Dosti, etj, në Rrugën e Kavajës duke mbajtur në supe arkivolin e Haziz Çamit, një nga eksponentët e Ballit Kombëtar i cili u vra pabesisht me atentat nga guerilejt komuniste të Tiranës. Për ironi të fatit edhe atentatori i tij një i ri komunist, për shumë vite vuajti në burgjet e regjimit komunist të Enver Hoxhës i akuzuar si “armik i popullit”./Memorie.al
Në kuadrin e përkujtimit të Kongresit të Manastirit, për të nderuar kryetarin e kësaj ngjarjeje historike, 111 vite më vonë, Instituti i Studimeve Historike “Lumo Skëndo” sjell albumin historik “Mid’hat Abdyl Frashëri”.
Dje, gjatë përurimit të albumit historik “Mid’hat Abdyl Frashëri”
Fotografi, dokumente, faksimile e letra që zbulojnë momente pikante nga jeta e poliedrikut, e Frashëllinjëve të tjerë dhe rilindësve të shquar. “Në këtë album ka fotografi dhe dokumente që botohen për herë të parë, jepet gjithashtu një tablo e plotë e jetës dhe e veprimtarisë së Frashëllinjve, duke filluar nga Abdyli, Samiu dhe në vazhdim jeta dhe vepra madhore e Mid’hat Frashërit. Mid’hati vetë gjykon ngjarjet historike dhe personalitete të rëndësishme të Shqipërisë dhe botës.
Gjithashtu, albumi njeh lexuesin me përpjekjen e madhe të Mid’hatit në momente kulminante historike si Konferenca e Paqes, me kontributin e tij për Lidhjen e Kombeve, si dhe detaje të tjera nga puna, deri edhe vdekja e tij”, u shpreh dje historiani dhe drejtori i Institutit “Lumo Skëndo”, Uran Butka.
Dje, gjatë përurimit të albumit historik “Mid’hat Abdyl Frashëri”
Albumi dedikuar shkrimtarit rrëfen edhe një pjesë më personale të jetës së tij si beqar i përjetshëm, që nuk e gëzoi jetën familjare, zgjedhje e ndikuar edhe nga angazhimi i tij me çështjen kombëtare. Letrat e dashurisë, që kryesisht janë të dërguara prej të dashurave të Mid’hatit nga Zvicra, Parisi, Bukureshti etj., përmbajnë një informacion jo të vogël për jetën, vokacionin për lirinë, karakterin fisnik dhe ndjenjat e holla të tij.
“’Jeta jote cigane’, ti që e do aq shumë lirinë, udhëtimin, njohjen e botës, ndryshimin, jetën pa angazhime, pa kokëçarje. Oh, Mid’hat, sikur të mund të shihja në zemrën tënde një lidhje të përjetshme me mua, ashtu siç e dëshiroj”, i shkruante nga Zyrihu Elsa, me të cilën ishte njohur në vitin 1914, kur emigroi në Zvicër.
“Panorama” ju sjell disa nga letërkëmbimet e dashurisë së Mid’hatit si dhe një letër, ku Edith Durham i dërgon shkrimtarit disa të dhëna që ai ia ka kërkuar për një artikull, duke i refuzuar të drejtën për të botuar fotografinë e saj, pjesë e albumit dedikuar Mid’hat Frashërit./ (përgatiti: Anila Dedaj)
E quante “Mimi”, letrat e përmallshme të Lolotës nga Parisi
“I adhuruari im Mimi, e besoni në ç’gjendje jam? Do ishte një ngushëllim i madh, të të kisha pranë, ty që më je kaq i mirë! Mimi i shtrenjtë, dashuria ime e vetme! Unë as guxoj të përfytyroj momentin kur të kërkoj në port a stacion, sepse i trembem zhgënjimit. Megjithatë, unë jetoj veç për atë çast, është e vetmja shpresë, që më mban, sepse jeta për mua është shumë e trishtë, dhe pa ty nuk provoj asnjë lloj kënaqësie, asnjë gëzim, veç lutjes në kishë (sepse sërish je ti që më ndjek dhe më mbështjell me imazh perëndie)”.
Për Ninon nga Parisi, një nga të paktat letra dashurie të Mid’hatit
“Dje në mbrëmje, ashtu shtrirë siç isha, donja të lexonja. Por e fika menjëherë llambën. Doja të rrinja vetëm me ty. Ishe pranë meje për një kohë të gjatë. Nuk është dëshira e trupit ndaj teje, nuk është ajo që ndodh pa pasionin. Dhe kjo nuk ndodh, veç një herë në jetë. Siç më ndodhi këtë të hënë. Ka qenë një natë e pagjumë për mua. Përse nuk të kam pranë të më bësh të lumtur? Po lexoj Verlenin. Më ke shkruar se është libri yt i preferuar. Fjala “dashuroj” më duket se lë tjetër gjurmë. Ëndërronj, e di që është iluzion, por përpiqem të përfytyronj në jam unë ai që ti dashuron” (Mid’hati , 22 prill 1926).
Edith Durham – Mid’hatit: Nuk jap leje të botojnë fotografinë time
Në letrën që Edith Durham i shkruante Mid’hat Frashërit, i jepte modestisht të dhëna mbi veprimtaritë e saj, të cilat, mesa duket ia kishte kërkuar Mid’hati për një shkrim në një nga gazetat e kohës. Në fund të letrës ajo shkruante: “A do të mund të redaktoni një artikull nga këto shënime? Në të vërtetë nuk ka ndonjë gjë shumë interesante. Nuk jap kurrë leje të botojnë fotografinë time dhe meqenëse ua kam refuzuar këtë leje shumë gazetarëve, nuk mund t’jua jap as juve. Tani i uroj Shqipërisë të ketë paqe. T’u ngjatë jeta!”
Intelektualja rumune që i shkroi letra dashurie për 20 vite
Anxhela Romano ishte një intelektuale rumune me ndjenja të holla, energjike dhe nëpunëse e rangut të lartë në Ministrinë e Shëndetësisë dhe të Asistencës Sociale të Bukureshtit. Mid’hati u lidh me Anxhelën me një dashuri të sinqertë dhe të pashuar në vite. Letërkëmbimi dhe dashuria e tyre vazhdoi qysh nga viti 1918 deri në vitin 1939. Vetëm një pjesë e letrave, atë që ruhet në Arkivin e Shtetit Shqiptar, e njohim. Ekzistojnë letrat që i dërgonte Anxhela Mid’hatit dhe që ai i ka ruajtur. Letrat e saj të çiltra dhe të zjarrta, të shkruara me një frëngjishte elitare, magjepsëse, e kërkonin dhe e gjenin Mid’hatin kudo ai shkonte: në Lajpcig, Lozanë, Gjenevë, Boston, Paris, Tiranë, Athinë etj., për më shumë se 20 vjet me radhë. E zhuritur nga malli, por edhe nga pasiguria në Shqipëri, ajo e thërret të jetojnë së bashku në Rumani, “idhullin e saj, lumturinë e saj, shpresën e saj të parealizueshme”, siç shprehet ajo. Dhe megjithëqë Mid’hati zgjedh midis vendit të tij dhe Anxhelës, Shqipërinë, ajo e kthen këtë në adhurim. “Unë jam e lumtur për ty dhe për vendin tuaj”. Jeta e tij s’kishte kuptim e vlerë në dhe të huaj. Kur Mid’hati ishte 60 vjeç, Anxhela vazhdonte t’i shkruante njëlloj si ditën e parë të dashurisë së tyre. “Do të shihemi sërish, Mid’hati im, jam e sigurt, do të jemi të lumtur dhe do besojmë se ne nuk jemi ndarë kurrë! Gjithë dashurinë time me një puthje, jotja Mumi”.
Dashnor Kaloçi/ Publikohet dëshmia e rrallë e Hysen Bajramit me origjinë nga rrethinat e Gjakovës dhe me banim në qytezën e Mamurrasit që nga viti 1954 kur ata u detyruan të vendoseshin aty për shkak të përndjekjeve të regjimit titist të Beogradit. Cilët ishin oficerët e Sigurimit të Shtetit që lajmëruan në shtëpi për Sali Bajramin që duhej të paraqitej në Tiranë, si e morri vesh familja lajmin e vdekjes së tij në mënyrë tragjike dhe përse Drejtori i Sigurimit të Shtetit, Zylyftar Ramizi iu bënte presion familjarëve të Sali Bajramit duke u thënë që ata të mos e kërkonin më …
Më 17 nëntor të vitit 1986 në shtëpinë e vëllait tim, Sali Bajramit, erdhi një punëtor operativ i Sigurimit të Shtetit, dhe i tha atij që të nesërmen duhej të paraqitje tek 15- katëshi në Tiranë. Po atë ditë, për këtë punë Saliun e kishte thërritur edhe punëtori tjetër operativ i Sigurimit, Kujtim Kuci, që ishte me shërbim këtu në Mamurras. Këto m’i tha vetë Saliu në darkë kur më thirri në shtëpinë e tij për të më treguar rreth asaj ç’ka i kishin thënë dy oficerët e sigurimit. Të nesërmen e asaj dite, Saliu bashkë me dy punonjësit e Sigurimit kanë udhëtuar për në Tiranë, gjë të cilën më pas na i konfirmuan shumë miq e dashamirës tanët që i kishin parë ata në tren. Atë natë Saliu nuk u kthye në shtëpi dhe nga që u bëmë shumë merak se cfarë do t’i kishte ndodhur, djali i tij, Flamuri, shkoi në në Degën e Punëve të Brendëshme të Krujës, ku Pëllumb Kapo i tha: ”Nuk ka ndonjë gjë për t’u shqetësuar, Saliu është i sëmurë, do vizitohet dhe do të vij përsëri në shtëpi”. Nipi im, Flamuri shkoi edhe të nesërmen në Krujë për të pyetur për babanë e tij, por nuk mori asnjë përgjigje. Ditën e tretë në darkë disa punonjës të Sigurimit na njoftuan se Saliu kishte vdekur pasi ishte rrëzuar nga 15- katëshi dhe trupi i tij ndodhej në morgun e Tiranës”.
Njeriu që dëshmon për Memorie.al, është Hysen Bajrami nga Mamurrasi, i cili rrëfen atë ngjarje të largët të vitit 1986, kur në rrethana misterioze, humbi jetën vëllai i tij, Saliu. Po kush ishte Sali Bajrami, cila ishte e kaluara e tij dhe në ç’rrethana kishte ardhur ai në Shqipëri në vitin 1954 bashkë me vëllanë, Hysenin? Përse i kishin internuar ata fillimisht në fshatin Llakatund të Vlorës dhe për çfarë arsyesh ata nuk kishin pranuar të ktheheshin përsëri në Kosovë, kur nga Tirana i kishin njoftuar se Shqipëria i kishte rregulluar marrëdhëniet me Jugosllavinë? Ku kishin punuar dhe jetuar dy vëllezërit emigrantë kosovarë deri në vitin 1986 kur Saliu mbeti i vdekur në rrethana krejt misterioze duke rënë nga 15- katëshi në Tiranë, ku ishte thirrur nga Sigurimi i Shtetit? Çfarë iu kërkua Saliut nga oficerët e Sigurimit dhe a u hodh vetë ai nga kati i tetë i Hotel “Tiranës” apo e hodhën ata që e kërkuan aty? Përse trupi i Saliut u vonua në morgun e Tiranës dhe iu dha familjes vetëm në momentet e fundit para ceremonisë mortore?! Përse Sigurimi i Shtetit hapi fjalë se Saliun e kishte hedhur nga 15- katëshi, hasmi i tij që kishte ardhur nga jashtë shteti dhe cilat ishin përgjigjet zyrtare që iu dhanë vëllait të Saliut, Hysen Bajramit, nga Dega e Brendëshme e Krujës, Prokuroria e Përgjithshme, Rajoni i Policisë Nr.3, Ministri i Brendshëm Hekuran Isai, Kuvendi Popullor dhe sekretari i Ramiz Alisë? Cfarë i tha Hysenit në vitin 1992 prokurori Arben Qeleshi për vdekjen misterioze të Sali Bajramit dhe pse u thërrit për dëshmitar Hysen Bajrami në gjyqin ndaj Hekuran Isait e Zylyftar Ramizit, e cila ishte përgjigja e ish-Ministrit të Brendëshëm kur Hyseni e pyeti se përse ia kishin vrarë vëllanë? Lidhur me këto e fakte të tjera nga ajo ngjarje e largët e vitit 1986, na njeh intervista e Hysen Bajramit ekskluzive për Memorie.al.
Zoti Hysen, ku keni lindur ju dhe cila është origjina e familjes tuaj?
Kam lindur në vitin 1931, në fshatin Greçinë i cili ndodhet në rrethinat e Gjakovës në Kosovë, prej nga është edhe origjina e familjes sonë.
A ka qenë e njohur familja juaj në atë krahinë dhe me çfarë është marrë ajo gjatë kohës që ju keni qenë në Kosovë?
Familja jonë ka qenë jo pak e njohur në rrethinat e Gjakovës, ku kemi jetuar dhe ajo njihej me emrin e gjyshit tonë: familja e Ram Sahitit. Gjatë kohës që ne kemi qenë në katundin Greçinë të Kosovës, familja jonë është marrë me punët e bujqësisë me të cilat siguronte jetesën e saj.
Gjatë viteve të pushtimit të Shqipërisë, në 1939-1944, cili ka qenë qëndrimi politik i familjes tuaj?
Gjatë atyre viteve, por edhe më parë, familja e Ram Salihit ka qenë e njohur si një familje nacionaliste. Në vitet e Luftës familja jonë u lidh me Lëvizjen Antifashiste dhe në periudhën kur brigadat partizane shqiptare erdhën në Kosovë, në shtëpinë tone është strehuar për disa kohë Shefqet Peçi me shtabin e tij.
Pas mbarimit të Luftës cilat ishin raportet politike të famlijes suaj me regjimin e Titos?
Nisur nga fakti se familja jonë ishte një familje nacionaliste, menjëherë pas mbarimit të Luftës në pranverën e vitit 1945-ës, ne na filluan peripecitë me regjimin titist. Në fillim ne na akuzuan për armëmbajtje pa leje dhe se kishim strehuar shqiptarë që ishin aratisur nga Shqipëria.
Patët koncekuenca nga akuzat që ju bëheshin?
Pas këtyre akuzave, ne na arrestuan dhe futën në burg axhën tone Mehmet Ramën, i cili ishte nënkryetari Këshillit Nacional- Çlirimtar. Mehmetin e nxorrën në gjyq dhe fillimisht e dënuan me vdekje, por më pas atij ja falën jetën. Por kjo ishte vetëm për demagogji, pasi axhën tonë e ekzekutuan brenda në burg me preteksin se gjoja kishte dashur të arratisej. Pushkatimi i axhës, Mehmet e shtoi akoma edhe më shumë persekucionin ndaj familjes sonë. Në vitin 1951, u arrestua dhe vëllai im, Sali Bajrami, i cili në atë kohë kryente shërbimin e detyrueshëm ushtarak. Saliun e nxorrën në gjyq dhe e dënuan me një vit e gjysëm burg. Edhe pasi Saliu u lirua nga burgu aty nga fillimi i vitit1953, ndaj familjes sonë nuk pushoi persekucioni, përkundrazi në atë kohë u shtua edhe më shumë, nga raprezaljet që kishin filluar Rankoviçi ndaj popullsisë shqiptare në Kosovë. Nisur nga kjo gjëndje tepër e vështirë në të cilën u ndodhej familja jonë në atë kohë, unë me vëllanë, Saliun, vendosëm të iknim nga Kosova dhe të dilnim prej andej e të vinim këtu në Shqipëri.
Si e kujton largimin tuaj nga Kosova dhe ardhjen në Shqipëri?
Pasi vendosëm të largoheshim, më 18 dhjetor të vitit 1954 ne morëm rrugën për të ardhur në Shqipëri. Ne ishim tre vetë nga familja jonë, pasi vëllai Saliu, mori edhe bashkëshorten e tij, Zelfien. Kufirin ne e kaluam në fshatin Dobrunë të Hasit dhe aty na mbajtën një natë në postën kufitare. Të nesërmen ne na sollën në qytetin e Kukësit, ku na mbajtën për tre katër ditë në Degën e Brendëshme. Pas kësaj ne na sistemuam në hotel dhe pas disa ditësh na nisën për në fshatin Llakatund të Vlorës ku ishte ngritur kampi për shtetasit jugosllavë që kishin ardhur ilegalisht në Shqipëri.
Si ju trajtuan në Llakatund dhe sa kohë qëndruat aty?
Në Llakatund ne na trajtuan ashtu siç trajtoheshin të gjithë të ardhurit në kampet e Shqipërisë. Qëndruam aty për nëntë muaj.
Po më pas ku ju çuan?
Diku aty nga viti 1955-1956, njëri nga të dërguarit e Komitetit Qëndror të PPSH-së që merrej me emigracionin nga ish Jugosllavia, na tha se shteti shqiptar i kishte rregulluar marëdhëniet me Jugosllavinë dhe kush të donte mund të bënte një kërkesë për t’u kthyer në Kosovë. Unë me vëllanë Saliun e me gruan e tij, nuk pranuam që të bënim një kërkesë të tillë për t’u kthyer në Kosovë, pasi e dinim se çfarë kishte ndodhur atje me familjen tonë pas arratisjes tonë për në Shqipëri. Pas kësaj situate ne bëmë nënshtetësinë shqiptare dhe qëndruam këtu.
Çfar kishte ndodhur me familjen e Ram Salihit në Kosovë pas ardhjes suaj në Shqipëri?
Rregjimi titist kishte arrestuar babën tonë, Bajramin, të cilin e dënoi me 12 vjet burg politik. Baba vuajti për tetë vite me rradhë në burgun e tmershëm të Goli-Otokut dhe atë e liruan vetëm kur ishte në prag të vdekjes. Pasi bëri bëri tetë vjet burg, baba u lirua dhe ai nuk jetoi më shumë se tre muaj në shtëpi, pasi vdiq nga torturat e shumta që i kishin bërë në atë burg.
Perveç babës, kush jetonte tjetër në atë kohë në Gjakovë nga familja juaj?
Kishim dy motra e tre vëllezër të tjerë, si dhe shumë të afërm.
Pasi morët nënshtetësinë shqiptare ku u vendosët?
Ikëm nga Llakatundi të tre dhe u vendosëm në fshatin Bushnesh afër Mamurrasit, të rrethit të Krujës. Kërkuam të vinim këtu, pasi dihej që në Mamurras ndodheshin shumë kosovarë të cilët ishin vendosur aty që nga viti 1913, nuk qëndruam shumë aty, se në këtë fshat u krijua kooperativa dhe u vendosëm në qytezën e Mamurrasit.
Ku punuat në Mamurras?
Në këtë qytezë të vogël ne kemi punuar për shumë vite në ndërrmarrjen e Bonifikimt dhe më pas Saliu kaloi në ndërmarrjen e Ujrave ku dhe doli në pension.
Para viteve ’90-të, kishit mundësi komunikimi me pjesën tjetër të familjes që ndodhej në Kosovë?
Që nga viti 1954 kur ne u larguam e deri në vitin 1980 nuk kemi pasur asnjë lloj letër këmbimi me familjen tonë në Kosovë. Në vitin 1972, vajza e vëllait tonë që jetonte në Kosovë, së bashku me bashkëshortin e saj erdhi si vizitore dhe qëndroi për dy muaj në shtëpinë tonë në Mamurras. Ajo mundi të vinte këtu pasi ne i bëmë një garanci.
Si e kujton ngjarjen e humbjes së vëllait tuaj, Saliut?
Ishte data 17 nëntor 1986-ës kur në shtëpinë e vëllait tim, Saliut erdhi një punëtor operativ i Sigurimit të Shtetit dhe i tha që të nesërmën duhej të praqitej te 15-katëshi në Tiranë. Po atë ditë Saliu e kishte lajmëruar edhe një tjetër operativ i Sigurimit të Shtetit, Kujtim Kuçi dhe i kishte dhënë të njëjtën porosi, për t’u paraqitur te 15-katëshi të nesërmen.
A biseduat ju me vëllanë para se të shkonte në destinacionin e caktuar, çfarë mendonte ai ?
Posi, atë natë bisedova me Saliun dhe e pyeta përse po të kërkojnë në këtë takim te 15-katëshi? Ai më tha se nuk dinte asgjë pse po e kërkonin, nuk kam dhe nuk kam pasur lidhje me asnjë punë, as me Sigurimin dhe me as njënjeri tjetër.
U bëtë merak për mos kthimin e Saliut në shtëpi atë natë?
U bëmë shumë merak që Saliu nuk u kthye, të nesërmen në mëngjes, djalit i tij Flamuri, shkoi në Degën e Punëve të Brendëshme të Krujës për t’u interesuar.
Kë takoi Flamuri, dhe çfarë ju tha?
Nipi im Flamuri takoi takoi në Degën e Punëve të Brendëshme Pëllumb Kapon, i cili i tha:”nuk ka ndonjë gjë për t’u shqetësuar, Saliu është i sëmurë e do të vizitohet dhe më pas do të kthehet në shtëpi” por kjo nuk ndodhi. Flamur vajti përsëri të nesërmen në Degën e Punëve të Brendëshme në Krujë, por nuk morri asnjë përgjigje.
Kur e mësuat lajmin për vdekjen e Saliut, kush ua komunikoi dhe çfarë iu thanë?
Lajmin për vdekjen e vëllait e mora nga disa punonjës të Sigurimit, në mos gaboj në datën 19 ose 20 nëntor 1986. Ata na thanë se Saliu kishte vdekur pasi kishte rrënë nga kati i tetë i 15-katëshit (Hotel “Tirana”) dhe trupi i tij ndodhej në morgun e Tiranës.
Cili ishte shkuaku i kësaj tragjedie, çfarë ju thanë?
Ne na thanë se Saliun e kishte hedhur nga 15-katëshi,” hasmi që kishte ardhur nga Kosova”. Asnjë nuk na jepte ndonjë informacion tjetër.
Kush shkoi për të marrë trupin e Saliu në morg?
Trupin e Saliut shkoi për t’a marrë, djali i tij Flamuri, me tre miqtë tanë: Feriz Gashin, Hasan Mulliqin e Feim Kryeziu. Si fillim u nxorrën shumë pengesa dhe nuk i lejuan që ta shihnin trupin e Saliut, aty u sollën pengesa dhe u vonuan shtatë orë për të marrë trupin e Saliut, të cilin e sollën në banesë pak minuta para se të bëhej cerremonia mortore.
Sa kohë pas vdekjes së Saliut filluat të interesoheshit përsëri dhe çfarë informacioni morët?
Pasi kishin kaluar 40 ditë nga vdekja e Saliut, unë me djalin e tij Flamurin, shkuam në Tiranë dhe takuam Zylyftar Ramizin, zv/Ministrin e Brendëshëm dhe Drejtorin e Sigurimit. Ai na tha: ”Shkoni në Degën e Brendëshme në Krujë, ata ju sqarojnë”. Pasi shkuam atje, kryetari i Degës na tha: ”Ne nuk kemi dijeni se ku ka vdekur Saliu, aty ku ka vdekur aty pyesni”. Pas kësaj përgjigjie, shkuam në Ministri dhe aty na thanë të shkonim në Rajonin Nr.3 të Policisë, pasi atje ndodheshin dokumentate tij. Pasi shkuam katër herë në Rajonin Nr.3 të Policisë, edhe ata nuk dinin gjë dhe vetëm na thanë se Saliu kishte qenë i sëmurë”.
Po më pas çfarë bëtë?
Pasi shkuam disa herë, në Degën e Brendëshmë, Rajon, Ministri, nuk morrëm asnjë përgjigje. Pas sorollatjeve të shumta i shkruam disa letra dhe telegrame Ministrit të Brendëshëm dhe Kryetarit të Kuvendit Popullor, Ramiz Alisë, por përsëri asnjë përgjigje nuk morrëm.
Patët ju ndonjë presion për të mos vazhduar më të “shqetësonit shtetin me letra dhe telegrame”?
Vetë Zylyftar Ramizi, na bënte presione për të mos u marrë me këtë problem të mbetur enigmë. Në vitin 1992 unë kam shkuar tre herë tek SHIK-u dhe kam bërë dy takime me Ministrin e Brendëshëm të asaj kohe. Në Ministri na thanë të shkonim në Prokurorinë e Përgjithshme, shkuam dhe takuam aty Z. Arben Qeleshin duke i paraqitur dokumentat që dispononim. Z.Arben Qelishi më tha: ”Kjo çështje ka shumë probleme, kjo është një vrasje e pastër shtetërore ashtu siç ka ndodhur me shumë të tjerë. Kur të dali në gjyq udhëheqja e lartë komuniste, do të vish edhe ti”.
A shkuat ju në gjyqin e ish-udhëheqësve komunist?
Kur doli në gjyq Hekuran Isai me Zylyftar Ramizin, na thëritën nga Prokuroria e Pergjithshme dhe unë shkova atje bashkë me Flamurin. Edhe pse tentuam të pyesnim të akuzuarit e sistemit komunist, nuk morrëm përgjigje dhe kjo çështje u mbyll pa përgjigje dhe përgjegjësi.
Ju personalisht, si mendoni?
Unë them se ka dy versione. E para është që Saliut i kanë kërkuar që të bëhej vegël e Sigurimit dhe pasi ai nuk ka pranuar, e kanë hedhur nga 15-katëshi për ta eleminuar fizikisht dhe e dyta Saliu mund të jëtë hedhur vetë pasi nuk ka pranuar të bëhej vegël e Sigurimit, mund të jenë bërë presione apo tortura të ndryshme që ai nuk i ka përballuar dot. Gjithësesi kjo ngjarje nuk ka marrë dhe besoj se nuk do të marrë përgjigje./Memorie.al
Komentet