Namik Namazi, avatar i fundit i Nolit

Pas luftës së dytë botërore, Fan Noli, në fushën e letërsisë shqipe, ka heshtur gjer në 1961, kur shohim të botuar në Diellin, 11 Janar 1961 dhe 31 Maj 1961, dy vjersha të Victor Hugo-it përkthyer nga Namik Namazi, pseudonim i pestë i Nolit pas Theofan Mavromati, Ali Baba Qyteza, Rushit Bilbil Gramshi dhe Bajram Domosdova.

Po tregoj shkurtazi si lindën këto dy përkthime. Në Seminarin e parë t’organizuar nga “Vatra” në Boston gjatë javës së dytë të Gushtit 1960, Fan Noli mbajti një konferencë rreth datëlindjes së Skënderbeut dhe foli ndër të tjera mbi historianin Biemmi dhe s’pranoi që ky të ketë trilluar faktet që tregon, sikurse pretendon Prof. Babinger. Me zë të ulët, në mënyrë që të më dëgjonte pa ndërprerë fjalën, i thash se i mendimit të Gjermanit ishte edhe Profesori rumun Marinesco. Pas konferencës, Noli më tërhoqi mënjanë dhe më pyeti si e dija që edhe Marinesco mendonte si Babinger-i. I thash se kisha kënduar një artikull të Prof. A. Gegajt në gazetën Shqipëria të Romës.

Fjalë pas fjale, pastaj, erdhëm e folëm për prodhimin e tij letrar dhe për përkthimet e tija, sidomos të dy vjershave të vetme që kishte zgjedhur nga frëngjishtja, njëra e Baudelaire-it dhe tjetra e Verlaine-it, dhe shpreha çudinë t’ime pse nuk kishte përkthyer ndonjë vjershë të Victor Hugo-it.

^__ Po, Victor Hugo, ky “premier prix de rhétorique”, tha, dhe shtoi: Nofta Waterloo, Booz endormi, Aymerillot, A la Colonne, La Conscience…

^__  Hirësi, ka diçka tjetër Victor Hugo-i, perveç retorikës… Di, për shëmbëll, vjershen A Villequier përkthimin e të cilës e kanë lënë përgjysëm shumë të huaj, si në spanishte J. Calcaño e J. Soffia, si n’italishte Cannizaro dhe Pascoli,14 të cilët kanë përkthyer shumë vjersha të Victor Hugo-it, por jo vjershën A Villequier. Pse s’i vihe Zotrote atij përkthimi?… Letërsia shqipe është aq e vobektë!

Pas një heshtje të shkurtë, më tha se nuk e kishte librin ku ndodhej ajo vjershë dhe më kërkoi t’i a dërgoja. Ashtu bëra. Disa ditë më vonë, me një letër falenderimi më njoftonte se i qe vënë punës porse, me sa shihte, vjersha A Villequier ishte “e zorshime.” Vjershën tjetër që fillon në frengjishte Demain dès l’aube e kishte përkthyer me titullin Lule mi varr. Dielli e botoi më 11 Janar 1961:

  Menatë, nesër kur të zbardhet fush’e  shkretë,

                                Do nisem. Se më pret, e di që jam vonuar;

                               Do shkonj nga pylli dhe nga mali i përpjetë;

                               Më tepër s’munt të pres lark teje i mërguar.

                               Do të bares me sytë në kujtimet kridhur,

                              Pa par’ asgjë,  pa ndjer’ asnjë shamatë;

                              I vetëm,  i panjohur,  krusur,  duar-lidhur,

                              Vrerosur,  edhe dita do më bëhet natë.

                            S’kam për të par’ as  perëndimin ar e zjarr,

                            As lundrat me pëlhura tutje në luginë,

                           Dhe kur t’arrinj, më gjunjë do të vë mi varr

                           Një tufë lule bozilok e trëndëlinë.

Vargun e dytë të strofës së fundit, Noli ma ka dërguar, kur i kërkova t’a korigjonte vjershën për t’a ribotuar në Shqiptari i Lirë, të ndërruar kështu:

“As lundrat me pëlhura tej në hapësinë.”                     

POETI VICTOR HUGO

Victor Hugo (1802-1885), në fushën letrare, mbush pothuaj gjithë shekullin e tij, jo vetëm në Francë, por, si romantik, në gjithë Evropën. Armiqt janë aq të shumtë sa dhe miqt. Në mes të polemikave dhe kritikave, Hugo-i del gjithnjë më i madh, përmbytës i çdo shkolle dhe i çdo “cénacle”-i letrar. Vepra e tij përfshin të gjitha gjinitë e letërsisë, nga epika në lirikë, nga theatri në roman, nga trajtimi filozofik, qoftë i thellë qoftë i lartë, në trajtimin dhe në përshkrimin e sendeve dhe të jetës më të purvujtë, në satirën më therëse. Leksiku  freng ka pranuar si emër të përgjithshëm të vetmen fjalë të krijuar nga një emër poeti: “hugolâtre”, ai që adhuron Hugo-në.

Ky poet i gjithanëshëm, me gjithë nderimet dhe lartësimet që i janë bërë, mund të thomi se nuk ka qenë i qetë në jetë. E gjithë vepra e tij, në vjershë e në prozë, e dëshmon. Është, ajo, një pasqyrë e një shpirti njerëzor gjithnjë në kërkim të një të vërtete të ëndërruar dhe kurrë të realizuar. Ne të vërtetë, poeti nuk eshtë kurrë i lumtur. Shpirti i tij herë struket dhe herë hapet sa përqafon gjithësinë, mendja e tij bashkë me shpirtin e me zemrën, bashkë me shqiset dhe penjzat, janë përherë në një dridhëzim plot vuajtje gjersa nuk shpërthen apoteoza. Ne përpjekjen (më vjen të thom, në përpëlitjen) e tij dramatike për çlirim, një poet krijon; por siç thonë “Xixat”, “Çdo gjinikim shkakton vuejtje. Kur nji shprehje buron e lume, xixilluese, nga zêmra dhe nga shqisja, ajo shkëlqimin e vet e ka nxjerrë nga nji torturë shpirtnore tronditëse që lên vrragë të thella mbrênda shkrimtarit.”15

LES CONTEMPLATIONS”

Në 1856 Victor Hugo boton dy vëllime vjershash me titull Les Contemplations. Eshtë kryevepra e tij lirike. Titujt e vëllimeve janë përkatësisht Autrefois dhe Aujourd’hui (Dikur dhe Sot). Secili vëllim përmbledh një kohë 12 vjeçare. I ndan një humnerë: varri i vajzës së tij Léopoldine që, bashkë me të shoqin u mbyt në lumin Seine, në 1843. poeti, në parathënien, veprën e tij e quan “Mémoires d’une âme” (Kujtime të një shpirti). Thotë shkrimtari André Maurois: “C’est lui-même qui bien tôt tombera dans le guoffre sans fond de la souffrance morale, mais qui, par la souffrance, connaîtra ce repli sombre dont il avait besoin pour devenir le plus grand poète français.”16 (Është ai vetë që për së shpejti do të bjerë në humnerën pa fund të vuajtjes morale, por që, për shkak të vuajtjes, ka për të njohur atë strukje të errët për të cilën kishte nevojë që të bëhej poeti më i madh freng.)

Në vëllimin e dytë, Aujourd’hui, ndodhet Elegjia e tij e shkruar për vdekjen e Loepoldinës. Titulli i saj është A Villequier.

Vjersha “A Villequier”

Vdekja e Leopoldinës e godit rëndë poetin. Gjatë një viti, Victor Hugo mbetet i hutuar dhe s’prodhon gjë. Pas një viti, shkruan një vjershë që është një elegji një vajtim. E botuar me disa vargje të shtuara pas një motmoti, poema bëhet objekt diskutimesh dhe komentesh admiruese.

Kjo vjershë lirike që e kanë quajtur “Elegjia e elegjive”, i shpëton kritikës së rreptë të kohës. Shkrimtari katolik Louis Veuillot, armik i Hugo-it, shkruan se, përpara një vjershe të tillë, “duhet të heshtim”, dhe, për të parën herë, poetët, shkrimtarët, kritikët, mbeten dakord se kanë të bëjnë me një “vjershë zemre” esenca e së cilës s’mund as të përkufizohet as të përcaktohet dhe vjersha vetë s’mund të merret e të gjykohet nga përsëritjet e tepërta që përmban, nga trajtimi i saj aty këtu i çthurur, sepse ajo është e mbështjellur nga një dritë që s’është e kësaj bote; me pak fjalë, çdo përpjekje, orvatje, për t’a analizuar, qoftë nga pikëpamja estetike, qoftë nga pikëpamja letrare, qoftë nga ana e prozodisë, është e destinuar të mos kënaqë njeri. A Villequier i shpëton çdo analize si ujt e kulluar i shpëton mëndafshit të sitës, sado i dendur të jetë.

Lirika është ekskluzivisht shprehje ndjenjash dhe kryesisht sentimentale, shpirtërore, prandaj është edhe më zor të përkthehet në një gjuhë tjetër. Poemat lirike janë shkruar nga poetët për të evokuar (më falni përdorimin e kësaj fjale barbare por të bukur) një gjendje emocionale të një shpirti të ndërë, dhe jo për të përcaktuar një send, për të zhvilluar një argument logjik, ose për të përshkruar një ide.

Në letërsinë frenge kemi tri poezi klasike të gjinisë elegjiake: Consolation à M. du Pèrier e François de Malherbe (1555-1628), L’isolement e Alphonse de Lamartine, bashkohas i Hugo-it (1790-1869), dhe A Villequier. Në këtë vjershë të tij Victor Hugo ka përdorur strofën e Malherbe-it dhe atë të Lamartine-it, duke i alternuar. Një gërshetim i tillë është një shembëll unike në poezinë frenge dhe aq i qëlluar sa që “La douleur humaine n’a jamais suscité une musique plus expressive, ni plus riche.”17 (Dhëmja njerëzore nuk ka shkaktuar [krujuar] një muzikë më shprehëse, as më të pasur.)

Përkthimi i Nolit: “Vajtim për të bijën”

Me përjashtim të një rime të dobët, anë, shkaknë në strofën 11, dhe në 13, në të cilën vargjet në vend të kenë rimën ABAB, e kanë ABBC, përkthimi i Nolit është teknikisht aq i përsosur sadhe vjersha e Hugo-it. Noli më ka shkruar tri letra q’i përkasin përkthimit të tij. Më 29 Dhjetor 1960, më shkruan ndër të tjera: <<Të parën me tri strofa pothua e kam përkthyer çat pat me mënt. Së dytës, “A Villequier”, e cila ësht ‘edhe e gjat’ edhe e zorshime, i vinj rrotull, po nukë di a do ta katranós.>> Pas tre muaj, më 1 Prill 1961, më shkruan këtë letër tjetër:

<<I dashur vëlla: Vjersha e dëgjuar e Victor Hugo-jt, e titulluar Frengjisht “A Villequier”, edhe shqip “Vajtim Përmi Varrin” (këtë titull Noli e ktheu në “Vajtim për Bijën” kur i a dha Diellit për botim), u-mbarua prej kohe as mirë as keq, po çat pat. Miku jo nga dashuria, po nga kabadaillëku. Tani, sikundër e ka zakon, e ka lënë të flerë ca kohë, pastaj do t’i heqë një përdah të funtme, dhe do tja dorëzonjë “Diellit” për botim nofta pas Pashkës. Radhitësi ka liri të plotë t’a ndryshonjë sipas qefit. Këndonjësi duhet të ketë mirësinë t’a ndreqë dhe t’a kupëtonjë sipas takatit. Ju, për shëmbëll, e muartë me mënt fjalën Vrerosur, siç e kisha në përkthimin tim. (Në Diellin ishte shkruar gabimisht “Verosur”) Rradhitësi bëri një tjatër lajthim dhe sakatosi një vark. Unë vetë bëra nja tri lajthime. Perëndia më ndjeftë, se do t’i ndreqim të gjitha, po të jemi gjallë…>>

Atë ditë që mora këtë letër ndodhesha me mikun dhe ish kolegun t’im të vjetër të Lyceut të Shtetit të Tiranës, Prof. Perikli Mbroja, letrar i hollë dhe me kulturë frenge. Qeshi me mua duke qenë i mendjes së kritikëve që thonë se vjersha del e shkëlqyer nëqoftëse është e ndjerë, është e lidhur me gazet, me hallet, me jetën e poetit ose të rrethit në të cilin rron poeti. Shtoi: “Me gjithë zotësinë e Nolit, unë nuk besoj se do të ketë dalë ndonjë kryevepër, me të cilën të quhet e pasuruar letërsia shqipe, sikurse pretendon ti.” Nuk ishte një pretendim ky i imi, por një ëndërr; përkëdhelja një ëndërr realizimin e një dëshire personale dhe kombëtare njëkohësisht. Personale, sepse natyra e ime ka në themel një prirje nga shkrimet shpirtërore, mistike mund të thom, dhe çdo elegji i përket ndenjës së shpirtit; kombëtare, sepse vetëm ata që janë marrë me letërsinë shqipe, dinë se sa e vobektë eshtë kjo e jona në krahasim me letërsitë e tjera, dhe se sa u djeg shpirtin gjakimi t’a shohin sa do pak të pasuruar.

Dua të shquaj se mikun P. Mbroja e marr këtu si element ekstrem kundërshtar të thezës s’ime. Nuk mund të mësheh se arsyetimi që ai më shfaqi, do me thënë që Noli do të dështonte në përkthimin e elegjisë hugoliane sepse, jo vetëm që poezitë personale janë më të vështira për të përkthyer por, dhe aq më tepër sepse Noli, duke mos patur fëmijë, nuk mund të ndjente një dhëmbje shpirtërore si atë të Hugo-it, më mbeti si një gozhdë e ngulur në mendje dhe një peng në zemër. Por gjeja një ngushullim që më xixëllonte në shpirt, n’atë frazë të Nolit: “Miku ynë Namik Namazi e bëri këtë përkthim Herkulian…”. Herkulian! , do me thënë se është munduar dhe mundimi i Nolit, mendoja, si mund të jetë dështim?

A Villequier u botua më në fund në faqen 4 të Diellit, 31 Maj ’61. E kopjova gërmë për gërmë me të gjitha gabimet e shtypit dhe ia nisa Nolit q’atë ditë për t’a korigjuar. Me korigjimet e duhura të bëra nga dor’e tij, A Villequier u ribotua në Shqiptarin e Lirë, 30 Qershor 1961. Ndërsa Noli i kishte bërë vjershës këtë shënim të shkurtë dhe të thatë: “Shkruar më 1844 dhe titulluar në origjinal “A Villequier”, ku ishte varrosur tok me të shoqin e bija e vjershëtorit pas (një) aksidenti në lumin Sein”, në Shqiptarin e Lirë unë i bëra këtë

“PARAQITJE”

“Më 4 Shtator 1843, në Villequier, katund afër Le Havre-it, vajza m’e dashura dhe m’e përkëdhelura e Poetit Victor Hugo, 19 vjeçarja Léopoldine, mbytet në lumin Seine bashkë me të shoqin, Carles Vacquerie, në një aksident barke. Dy të rinjtë s’kishin mbushur ende shtatë muaj martesë. Ata që asistuan në zhvillimin e tragjedisë, pa patur mundësi t’u shkonin në ndihmë dëshmojnë se Carles Vacquerie, fizikisht i fortë e notar i mirë, kur pas shumë mundimesh, pa se s’mund t’a shpëtonte dot të shoqen, s’deshi të shpëtonte as ai vetë, por e përqafoi fortë atë dhe të dy bashkë shkajtën lehte në fund të ujrave të thella. Kjo ngjarje preku dhe mallëngjeu tepër vendësit, të cilët, në shenjë nderimi dhe adhurimi ndaj një dashurie të tillë tej vdekjeje, i varrosën trupat e dy fatkëqinjve, të shtrirë njëri pranë tjetrit në të njëjtin arkivol.

“Më 4 Shtator 1844, ditë e përvjetorit të parë t’asaj ngjarje të hatashme Victor Hugo, << kallm i shembur i kënetës >>, merr pendën dhe, me << zëmrën plotërisht të thyer >>, end e qindis këtë Vajtim për bijën që është një nga xhevahirët më të çmueshëm të thesarit poetik botëror. Eshtë Jobi që ringjallet në Victor Hugo-në që, duke qarë dhe u qarë na këput shpirtin. Vajtimi dhe ankimet e poetit shprehin një pohim besimi dhe nënështrim ndaj Zotit << Perëndi i Jetës >>, si ai i Patriarkut biblik.

“Shqipërimi i kësaj vjershe të famëshme frenge është një dhuratë e shtrenjtë që Namik Namazi i bën letërsisë s’onë të përkthimit. Nëse penda mjeshtri e Fan Nolit e ka pasuruar atë letërsi me përkthimin e vjershës magjepse të Korbit të Poe-s, sot Namik Namazi, avatar i Nolit, duke përdorur pendën me një mjeshtëri jo më të ulët, e shton atë pasuri me përkthimin A Villequier, vjershë zemre që na shkrin në ngashërim. Është me të vërtetë një faqe e bukur që praron me një hijeshi të rradhë antologjinë poetike shqipe”.

Miku Mbroja s’e kishte parë akoma dhe e thirra t’i a tregoja. U ul në tryezën t’ime dhe i a recitova. Kur erdha te strofa e fundit.

Vazhdoj me vjete si i vetmi gëzim

Që munda t’ ëndërronj;

Tani, o Zot i math,  kuptom se ç’hidhërim,

Po ndjenj që s’e shikonj! ,

pa dashur, më shpëtoi një përsëritje dhe e lexova kështu:

Tani, o Zot i math, kuptom se ç’hidhërim,

Oh, se ç’hidhërim!,

Po ndenj që s’e shikonj!

I kisha sytë të njomur, por edhe miku im ndodhej në një gjendje të heshtur që m’ipte të kuptoja se ishte prekur. Pas pak, sikur u zgjua, dhe më tha: “Më gënjeve. Zëri t’ënd patetik më bëri të mallëngjehem. Pa nema t’a shoh vetë.” Dhe filloi, më parë pa zë, pastaj me zë të ulët, sikur fjalosej me vete, t’a recitonte. “Ngreje pak zërin, të lutem,” i thash, dhe ai ashtu bëri. Nuk u ndal as te strofa e 13-të, e gabuar. Por çudia ka qenë se, kur erdhi te strofa

Nuk e harroj gjer sa të vdes çastin e zi;

Ç’të qava, o çast, më kot!

Bërtita: O Zot, qëparthi e kisha dhe tani

S’e kam! dhe qanj me lot.,

pa dashur, edhe atij i shpëtoi një përsëritje, po ashtu patetike siç më shpëtoi dhe mua. Recitoi kështu:

                        Nuk e harroj gjer sa të vdes çastin e zi;

                             Ç’të qava, oh ç’të qava, o çast, më kot!…

Nuk i thash gjë por i a vrejta kur mbaroi. Nuk e besonte, por në një provë të dytë, duke filluar nga

Më ler t’i unjem mbrëmane mi varr t’i flas

Kur bota rreth pushon,

Se nofta ëngjëlli në qiell, kur të bërtas,

Çel sytë e më dëgjon…,

kur erdhi tek ai varg i përvajshëm, përsëri recitoi:

                             Ç’të qava, oh ç’të qa…

dhe u ndal me një “Oj !”, krejt i habitur.

Mbeti me sy ngulur mbi atë strofë, miku im, letrari, kritiku, profesori i filozofisë, “racionalisti”  (i kësaj shkolle është), i heshtur. M’erdhën në mend fjalët e katolikut Veuillot: “Duhet të heshtim.”

FAN NOLI SI POET RIKRIJUES

Më kanë tërhequr vrejtjen kotë fjalë të drejta të Prof. Namik Ressulit kur flet për Naimin t’onë :

“Se kur ishte i vërtetë binomi i gabuar sentiment-poezi, mbi të cilën u mbështet sidomos shkolla  romantike, atëherë të gjithë njerëzit që marrin pendën në dorë munt të ishin poetë…Pse sentimentet e veprës së Naimit e prekin dhe e tronditin shpirtin t’onë shqiptar nuk do me thënë gjë, nuk do me thënë se janë art. Çdo gjë që ka lidhje me ndjenjat epshet e zemrës s’onë mund të na prekë e të na mallëngjejë… Në veprën e tij (të Naimit) gjejmë vetëm sentimente dhe jo art, jo poezi; dua të thomë, në vargjet e tij sentimenti nuk ësht bërë, nuk u bë kurrë fytyrë (immagine)…18  

Tani, në lidhje me sa thotë Ressuli për Naimin, pyes: ç’ndodh me vjershën e Hygo-it? Argumenti i trajtuar është sentimental dhe sado e dhëmshme që është vdekja e një vajze, fakti është i rendomtë, mijra vajza vdesin. Çdo vdekje prek t’afërmit. Mirëpo këtu hyn tani një element që nuk përcaktohet, që s’mund të përkufizohet me fjalë, që është universal, që prek jo çdo njeri, por qenien njerëzore dua të thom, ai element poetik që kthen një dhëmbje personale të kufizuar, në një dhëmbje të ndjerë nga gjithësia. Si mund t’a përkufizoj atë element që na rrëmben shpirtin, që na ndrydh zemrën, që ka fuqinë të bëjë që vdekja e Leopoldinës të mos prekë vetëm shpirtin dhe zemrën e poetit, ose të njerëzve të tij, po të kthehet në një dhëmbje depërtuese në çdo zemër, në çdo shpirt, në t’imin, në t’ëndin, në t’atijn?

Këtu s’është arti i përpunimt të vargut por është një cilësi misterioze artistike që i përket krejt trajtimit, ajo që e dekreton POEZI elegjinë A Villquier.

Po Noli, ç’bën Noli? Noli “i vjen rotull” poezisë për të përkthyer. Stepet, instinkti i thotë të ngurrojë, të përpiqet të vihet në marrëdhënie shpirtërore me Hugo-në, të mos mendojë te fjalët e përdorura në frengjishte, por të ndjejë, të përpijë, t’i dridhen zemra dhe shpirti, i gjithë shtati, përpara se të ngjyejë pendën me bojë shkrimi, nga frika se mos ndyjë faqen e bardhë të fletës së papërlyer që pret në parzën vargun e zjarrtë. As nuk i shkon mendja përkthimi mot à mot, në rastin specifik të trajtimit të kësaj vjershe zemre. Merr disa herë aq liri të madhe sa vargjet e tija mund t’i quajmë rikrijim, krijesa vetjake, origjinale. I lexojmë vargjet e Nolit dhe na mbulon një trishtim, një mallëngjim, një lartësim shpirtëro dhe si pasojë (mos ju duket si  një antonymi) një qetësi shpirtërore, një lloj euthymi senekiane, pikërisht të ndjera po me atë intensitet, ashtu siç janë të ndjera nga frengu vetë. Mund të thom ndryshe:

Kur recitojmë Vajtimin për bijën, kemi përshtypjen se argumenti është duke u zhdukur, shkrihet në erë, në eter, ose për të thënë më mirë, kthehet në një vel imaterial, që të mbështjell shpirtin; vargu i Nolit metamorfozohet me nota muzikale, s’të jep kohë të ndalesh për të përkufizuar, për të përcaktuar, për t’arësyetuar. Dëgjohet kënga e zërit që buron nga zemra, jo fjala që arësyeton.

Thash se Noli nuk përkthen fjalë për fjalë. Mund të mendohet sepse leksiku i gjuhës s’onë është shumë i vobektë, por kjo thezë duhet të mënjanohet me një përqindje të madhe, sepse edhe në gjuhët e tjera, si n’italishte e spanishte, aq të pasura sadhe frengjishtja, përkthimi ka patur dështim të plotë, sikurse thash në fillim. Noli s’e lë përgjysëm veprën e filluar. Mundimi i tij është “Herkulian”, e kryen punimin për “kabadajllëk”. A është i madh për këtë? Jo: Noli në përkthimin e Hugo-it tregohet Poet, poet i madh, vetëm e vetëm sepse rikrijon, nuk përkthen. Proteiformi Nol, fetar, historian, burrë-shteti, orator si ai, poet, në ndeshje me poetin mbetet vetëm poet dhe, si pasojë, rival. A është poezia njëkohësisht arti i fabrikimit të vargut dhe arti i krijimit dhe i paraqitjes së fytyrës (immagine)? Noli rrok pendën dhe është vargëtar dhe fytyrues: me anën e vargut të tij poezia është e porfirtë, e margaritartë, plot shorti saqë ndjejmë një ëmbëlsi që na deh, nëqoftëse mund të thom kështu, në dëgjimin e fjalëve tash harmonioze e tash kumbuese, gjithnjë të renduara me rigorozitetin më të madh brenda rregullave të metrikës, në çdo shqipërim të tij.

Disa shembëlla

Më pëlqen të vë në dukje vetëm disa nga ato vargje për të cilat Veuillot thotë se “Il n’y a pas de plus beaux vers dans la langue française ni dans la langue chrétienne.” (Nuk ka vargje të bukura as në gjuhën frenge as në gjuhën kristiane.)

Ja ku të vinj, o Atë që besoj, o Zot,

Të sjell përunjësisht

Zëmrën që m’a ke mbushur me lavdi, dhe sot

M’a theve plotësisht.

. . . . . . . . .

Më s’kundërshtonj për asnjë gjë që po më ther,

Se ashtu deshe ti;

Shpirti nga zi në zi, edhe nga vrer në vrer

Shkon në përjetësi.

Në frengjishte kjo strofë është:

Je ne rèsiste plus à tout ce qui m’arrive

Par votre volontè.

L’âme de deuils en deuils, l’homme de rive en rive

Roule à l’èternitè.

. . . . . . . . .

E di që pema bie kur i fryn një erë,

Zogut i bie pënda, lulja shkunt aromën;

Kriesa është rot’e madhe si poterë,

Dhe sillet rotull duke shtypur udhës llomën.

Se ditët, muajt, valat, sytë që vajtojnë

Kalojnë pa pushim,

Se bari do të mbinjë, foshnjat do të shkojnë,

E di, o Zoti im?

Në frengjishte:

Les mois, les jours, les flots des mers, les yeux qui

Passent sous les ciel bleu;        [pleurent,

Il faut que l’herbe pousse et que les enfants

Je le sais, ô mon Dieu.       [meurent:

Në shqipe “le ciel bleu” (qjelli i kaltër) është zhdukur por, me gjithatë nuk mund të thomi vallë, se strofa shqipe është aq e bukur sa edhe ajo frenge?

. . . . . . . . . .

O Zot i madh, të lutem, hith një sy mi mua,

Shëroj-e shpirtin tim;

I ëmbël, i përunjur posi foshnj’ e grua

Të vinj me adhurim.

Dy strofat e fundit në frengjishte janë:

Quand on a vu seize ans, de cet autre soi-même

Croître la grâce aimable et la douce raison,

Lorsqu’on a reconnu que cet enfant qu’on aime

Fait le jour dans notre âme et dans notre maison,

Que c’est la seule joie ici-bas qui persiste

         De tout ce qu’on rêva,

Cosidére que c’est une chose bien triste

      De le voir qui s’en va!

         Dhe ja tani, si shfaqeet, i hollë e i lartë, arti poetik i Nolit, i barabartë me atë të Hugo-it: Në shqipërimin ose, për të thënë më drejt, në rikrijimin e tij, si plektri përshkon gamën, fjala mallëngjyese përshkon vargjet e prek telat e zemrës s’onë, që tingëllojnë vajtueshëm sa që ndjejmë se dhëmbja, hidhërimi i Poetit, hidhërimi i një njeriu bëhet hidhërimi i njeriut:

         E pashë lulen që Imzot në kopsht më mbolli,

         U rrit me hir, me ëmbëlsi, dhe kthjellësi,

         E dashura si një diell zemër dhe shtëpi.

         Vazhdoj me vjete si i vetmi gëzim

                     Që munda t’ëndërronj;

         Tani, o Zot i madh, kuptom se ç’hidhërim

         Po ndenj që s’e shikonj!

Kujtoj se letërsia e jonë mund të gëzohet për këtë shqipërim nolian. Letrarët shqiptarë duhet t’i jenë mirënjohës Nolit dhe të bekojnë atë “kabadaillëk” të tij që e bën poetin t’onë rival poetësh të mëdhenj.

FUND

FJALORTH

FJALE SHQIPE ^__ Gjashtë: gur i zi që përdoret për të provuar artin dhe ergjëndin: fq. 14 ^__ Gjakim: dëshirë e madhe; fq. 26 ^__ Gjinikuar: gjinikoj: pjell krijoj; fq. 15- e Kithtë: e errët fq. 19; kif-i: mjegull që mbulon majat e maleve-e Kolme: e hieshme, e kendëshme (për vajzë); fq. 16; e përdor Noli për Dylqinjën në vjershën “Këtu dirgjet Don Kishoti” – Ngurroj: nuk vendos të shkoj përpara, të filloj punën; fq. 30 – Penjzë: eshtë, qelizë e zgjatur në trajtë të një filli të hollë; fq. 22; në frengj. e angl: “fibre”

FJALE TE HUAJA – Antonymí: kundërshtim fjalësh që kanë kuptim të kundërt si, p.sh., një kusar i ndershëm, një plak i ri; fq. 31 – Avatàr (fjalë sanskrite): në brahmanizmin, mishërim i një Perëndie; për analogji, këtu do të thotë kthim, ndryshim i një persono një tjetër; fq. 20 – Cénacle (frengj.): kthina ku Zoti Krisht hangri Darkën e Fundme (Cena) me Apostujt e tij; për analogji: qendra, vendi ku mblidhen letrarët, artistët, të një ideje, të një shkolle; fq. 22 – Ekzegjet: dijetar që shpjegon dhe analizon një tekst fetar; fq. 19, në notën 13 – Ezoterik dhe Ekzoterik: që i përket, në fe dhe në filozofi, përkatësisht doktrinës së fshehur ose të shpallur botërisht; fq. 19, në notën 13- Euthymi: mirëqenie e shpirtit; fq. 31- [për të] Evokuar: për të thirur, për të ngjallur një kujtim; fq. 24 – Intrinseke: e brendëshme, në vetvete; për metalet e çmuar, për shembëll, vlefta intrinseke është ajo e vërteta që nuk varet nga çmimi që mund t’u caktohet, qoftë herë pas here qoftë sipas tregut në vende të ndryshme; fq. 11 – Invektivë: shprehje mallkuese; fq. 10 – Metamorfozohet: ndërron formën, strukturën (edhe shpirtin); fq. 31 – Mot à mot (frengj.): fjalë për fjalë; fq. 30 – Prerogativë: një e drejtë e veçantë e njohur; këtu ka kuptimin e cilësisë; fq. 17 – Proteiformë: që ndryshon shpesh formën si Proteus-i mitologjik, nga i cili rrjedh kjo fjalë; fq. 31 – Sublimitet: lartësia më e madhe kur flasim për cilësi morale, intelektuale, letrare, shpirtërore; këtu ka kuptimin e përsosurisë; fq. 16 – Traduttore: traditore (ital.): Përkthyes: tradhëtar; fq. 15.

14 Me rastin e 15- Vjetorit të vdekjes së Pascoli-t, në vjetin 1927 u botuan disa letra inedite të tija ku ai shpreh gjykimin mbi vjershën A Villequier, përkthimin e së cilës i la përgjysëm. Larg nga bibliotekat e Italisë, mjerisht, mbi këtë pikë s’mund të jap asnjë referencë të saktë.

15 “Xixat e <<Shêjzavet>>”, në Shêjzat, Romë Nanduer-Dhetuer, 1960, fq. 362.

16 André Maurois: olympio ou la vie de Victor Hugo, Paris 1954. fq. 158.

17 Jozeph Vianey: Victor Hugo- Les Contemplations, 2 VV. Paris 1922, fq. 39.

18 Namik Ressuli: “Naim Frashëri, poet i mirësisë, në Shpirti Shqiptar, Nr. 1, Torino, Korrik-Shtator 1954, fq. 14.

I mora A-në atit,
në të ishte dhe nëna,
i mora T-në tokës,
në të ishte dhe zemra,
i mora D-në detit,
në të ishte dhe qielli,
i mora H-në hënës,
në të ishte dhe dielli,
i mora E-në erës,
në të ishte dhe shiu,
i mora U-në ujit,
në të ish dhe njeriu…
I lidha të gjitha bashkë
dhe si ylber shkëlqeu
e para kryefjalë
e fjalëve :
ATDHEU!

LV – 2020 VITI I AT GJERGJ FISHTËS – Frank Shkreli: Gjergj Fishta dhe komunizmi – Përgatiti për botim Fritz RADOVANI

Frank Shkreli: Gjergj Fishta dhe komunizmi

At Gjergj Fishta, françeskani, edukuesi, poeti, atdhetari, politikani, rilindësi, përkthyesi dhe Shkrimtari i Kombit Shqiptar

Çfarë bëri me trimat Ismail Qemali
e di dhe gjyshi, dhe babai, dhe djali:
që ndezi zjarrin e shtëpisë shqiptare,
kur dinakët donin ta shuanin fare.

Por Shkodra, dhe Lezha, dhe Kruja, Kanina,
Prizreni, dhe Shkupi, dhe Ohri, Janina,
Plaku i Bardhë dhe Luigji Mendjeqiell,
Baca Is’ e Rasih Dino na mbushën me diell.

Marigo Posio stafetën e Elena Gjikës,
e ngriti si kurorë të bukur të Dritës.
Dhe Qirinjve të Atdheut u falem unë,
larë me diell, qëlluar me furtunë.

Dhe Dibra, dhe Delvina, dhe Hasi, dhe Hoti,
Dhe labi, dhe malësori kanë frymë Kastrioti,
Dhe çami, dhe myzeqari, dhe ulqinaku qëkur
Janë firmë lirie e këngë për Flamur!

Se me centaurët Europa rrufjane,
Kasandra me Pandorën europiane,
e plakur, e egër, marrëzisht e bukur
na ka dashur, na ka flakur e na ka ndukur.

U tkurr, u mpak, u mplak e nuk u gremis Nëna,
u trondit në flakë e nuk iu thye zemra.
Dhe deti, dhe fusha dhe maja e malit
si balli i bardhë i Ismail Qemalit.

Se s’është Vlora si Meka e Muhametit,
është anije e bardhë në mes të rrebeshit;
s’është Vlora as Bethlehem i Krishtit,
është vatër e mendimit dhe rrufe e gishtit.

Vlora është Vlorë, me dritë mes ciklonit,
është djepi ku u përkund palca e kombit;
është bërthama diellore e Flamurit,
me shqiponjën që fluturon mbi gjakun e burrit.

Vlora është magje e bukës kombëtare,
Është tharmi i mbrujtur në zemrat shqiptare.
Është rrënjë e besim dhe vizion në shikim,
është eshtër e dinjitetit të kombit tim.

Urata e Plakut, si mirësi e ullirit,
u mbjelltë e shpërtheftë si lulet e prillit!
O ju zogj të Shqiponjës, po ju flas sinqerisht:
sot Pavarësia Flamurëron Vlorërisht!

Sheshi i Flamurit, Vlorë. 28,

Vjeshtë e tretë, 2020

Në nji ditë t’errtë e të trishtueshme të Kallëndorit, i lodhun nga vjetët, e, mâ fort, nga mundimet e të vështirat e nji jete të kalueme, pa ndalim, mbi brigje e nën shatorre në mest të fushavet të luftës luâni i Krues, Skandërbeu, ulte kryet madhështuer, e dirgjej e rënkonte në shtrat të vdekës atje në Lesh. Rriba e murrânit i sillte në vesh ushtimën e tmershme të luftës s’ashpër që ziente në breg të Kirit, pranë Drishtit ndërmjet Turqvet e të Shqiptarvet. Gjaku i ndezun i valonte ndëpër dejt e çeliktë, e zemra trimoshe i dridhte parzmën tue rrahun me rrëmbim, e i pëlciste nga dëshiri për të fluturuem si rrufeë në ndihmë të vllazënvet të vet. Por trupi i tij i rândë nuk tundej dot nga vendi. I mundun nga sëmundja, por jo nga luftat e rrebta e të parreshtuna nga të cilat kishte dalë gjithmonë Burri i famshëm mbyllte syt, e me tê errej e shuhej edhe fati i Atdheut !

Trimat, shokët e tij, qi bashkë me tê kishin ndamun, për sa e sa vjet gëzim e rreziqe, e luftarët e tij mâ të përmendunit mirrshin udhën e mërgimit e përndaheshin në të katër anët. Qytetet e tija mâ të fortat, foleë sokolash e sqifterësh, bijshin njena mbas tjetrës nën sulmin e anmiqvet. Shqipja rregjineshë, qi kishte fluturuem gjithnji ngadhnjyese mbi ajrin e lirë të Shqipniës, përmblidhte kthetrat, varte krahët e strukej në shpellat e maleve të larta ; e flamuri kuq e zi, shenj lirie e ngadhnjimi, përmbysej e zhdukej, e mbyllej i palosun në zemrat e Shqiptarvet të veshun në të zeza.

Në atë ditë të vajtueshme e fatkeqe, robnia mâ e ashpër e dhunore nisi të rândonte mbi kryet e kurrusun të Shqiptarvet të mjerë. I ndrydhun e i shtypun nga pushtuesi barbar, komi i ynë ra në shkretnim e në vobeksië. Të harruem prej të gjithve, edhe prej atyne të cilvet u kishin dhânë pa kursim ndihmën e vet në ditën e rrezikut, e të mbetun pa mbështetije e pa shpresë, Shqiptarët u shtrenguen, mâ në fund, t’i shtroheshin fatit e të hyjshin në marrëveshje me pushtuesin. Por edhe në qoftë se gjyshat t’anë e harruen, pak nga pak, mëniën kundër anmikut qi të parët u kishin lânë trashigim, me gjithë këtê nuk e buerën kurrë ndiesiën e liriës. Sado herë qi u erdhi rasa e qi i a pan gjasën, Shqiptarët nuk e kursyen kurrë jetën e vet e nuk prituen kurrë me ngritun krye kundër Turqvet qi kërkojshin me u rrëmbyem edhe gjurmat mâ të mbrâme të të drejtavet kombtare.

Po nga nji tok shkajqesh, qi nuk âsht nevoja t’i përmendim këtu, Shqiptarët, që lypsej t’ishin mâ të parët me shpëtuem nga sgjedha e Turqiës, nuk e patën fatin e mirë të fqinjve të vet. Këta, jo vetëm qi u liruen mâ parë se na nga robnia e përbashkme, po mbasandaj, tue harruem gjakun e derdhun prej burravet t’anë për liriën e tyne, nisën të ndêjnë dëshiret e veta lakmuese mbi tokët e Shqipniës. Gâdi gjithmonë të duruem, e shumë herë edhe të mbështetun e të përkrahun nga Qeveria turke qi nuk donte t’a shihte varrin qi ditë për ditë po i hapej përpara, fqinjt t’anë, në vend qi të na tregojshin mirënjohsiën e vet e të na shpërbleshin me të mirë ndihmën qi u kishim dhânë, rrokën propagandën e shkomsimit ndë mest të popullit t’ënë të padishëm tue përdorun ç’farë do mjeti e dhelpnie e tue bâmun vegël edhe feën e shkollat për të na helmuem gjakun, për të na prishun zemrat, për të na rrëmbyem trashigimet kombtaret mâ të shtrenjtat.

Mjerimet e salvimet qi ka hekun komi shqiptar, sidomos në pesdhjetë vjetët e mbráme të robniës së vet, janë të panjehuna.

Ndonse kom më vete e të ndamun prej Turqvet për nga gjuha e nga zakonet, Shqiptarët qén dënuem të bâheshin flîja e lajthimevet dhe e fajevet të Turqiës me të cilën vetëm fati i zi i kishte pjekun. Kështu ndodhi kohën e Traktatit të Berlinit e kështu do të ngjante edhe mbas luftës balkanike, kur Europa, tue mohuem të drejtat e Shqiptarvet, mendohej me shpërblyem, me copa t’Atdheut t’ënë, fitimin e beslidhunvet të Balkanit mbi Turqiën, atë fitim të cilin Shqiptarët e kishin pregatitun me kryengritjet e veta të fundit.

Mbase 450 vjetë kishin kaluem, 450 vjetë të gjata pësimesh e të vështirash, që kur se flamuri i kuq me shqipen e zezë dykrenshe, ai flamuri i lumnueshëm i Skandërbeut, ishte shdukun prej qiellit të kaltër të Shqipniës. Anmiqt shekullorë të komit shqiptar kishin shkelun me kâmbë dhunuese tokën arbnore të lame me gjakun e bijvet të vet, mbi trupat e të cilvet topitej pareshtun tehi i shpatavet e i thikavet të pushtuesvet barbarë. Të dehun nga fitimi i papritun kundër Turqiës, e të ndezun prej mëniës gjakpijse kundër fisit t’ënë, ushtarët beslidhun të Balkanit kishin urdhën qi të mos kurseshin asfare jetën vllazënvet t’anë, pse kështu qeveriët e tyne do të mundshin mâ vonë me mbretnuem e me sunduem mâ lehtas mbi pakicat shqiptare të shpëtueme prej atyne therjeve të pamëshira.

Përpara këtij rreziku të kobshëm qi varej mbi fatin e Atdheut, Shqiptarët, ndonse të turbulluem e të turitun prej rrjedhës së vrulltë t’atyne ngjarjeve të papandehuna e të trishtueshme, e mblodhën mendjen, i bashkuen zemrat e i dhan besën njeni tjetrit qi me u përpjekun e me marrë masat e duhuna për shpëtimin e vendit të të parvet.

Pa humbun kohë, burrat e krenët e tyne mâ të vjefshmit u mblodhën në Vlonë ku, nën kryesiën e të ndëjyemit Ismail Qemal Bej, prokllamuen mvetësiën  e Shqipniës e ngritën flamurin të kuq e të zi, qi shtërgjyshat u kishin lânë trashigim të palosun e të mbyllun në varret e veta.

Kujtimin e kësaj dite gazmore, të cilën të parët t’anë e kishin pritun me aqë dëshir e qi na, mâ të lumë se ata, patëm fatin e bardhë qi t’a shohim me sy, komi shqiptar po pregatitet t’a kremtojë me lulzim më 28 të këtij mueji.

Po të hedhim një sy mbi të ndodhunat e panumërta, të ndryshme e të vajtueshme qi kanë përsjellun jetën e Shqipniës së lirë e qi na vërtiten përpara me shpejtim si fytyrat mbi pëlhurën e nji kinematografi, nuk duem t’i besojmë vetes s’onë, na duket si të jemi n’andërr : e shtatë vjetët, qi na ndajnë prej ditës së proklamimit të mvetësiës s’onë, na bâhen mâ të gjata e na dalin mâ të hidhuna se 450 vjetët e robniës së vjetër.

Përpara mjerimit t’Atdheut të cunguem prej Konferencës së Londonit, e tue pamun vendin e të parvet e vllaznit e vet akoma të paliruem prej thonjvet t’anmiqvet, Shqiptarët e humbën shpresën, e buerën guximin. Të lânun prej Qeverivet të mëdha pa atë mbështetje e pa atë ndihmë për të cilat ka pasun nevojë çdo komb i vogël në kohët e para të të mkambunit të vet, Shqiptarët muerën prapë tatpjetën e nisën përsëri t’u vên veshin propagandavet të hueja e, sikurse pësimet e të ligat e vuejtuna të mos u kishin vjeftun fare mësim, ran për prapë në fajet e përparshme.

Edhe nji herë gjaku i Shqiptarvet nisi me shkuem rrëkeë, edhe nji herë flamuri i ynë u rrëzue e u shduk, edhe nji herë anmiqt e pushtuen tokën e Shqipniës e sunduen edhe mâ rreptësisht mbi popullin t’ënë të ndamun në çeta e në partië gjithfarësh. E as sot të zezat t’ona nuk kanë marrë fund, e fati i Atdheut t’ënë ndodhet akoma i padalluem.

E kremtja e 28 Nândorit duhet të jetë pra për né të gjithë, jo vetëm nji ditë gëzimi e dëfrimi, por edhe nji ditë pendimi në të cilën të mbledhim mendjen e të bâjmë sqyrtimin e vetdijes s’onë. Në këtë ditë duhet të vêmë të gjithë dorën në zemër e të pyesim veten t’onë ndë a kemi bâmun gjithkund e gjithmonë detyrën qi kishim përpara Atdheut. T’i tregojmë pa turp e t’i njohim fajet t’ona, të harrojmë hidhnimet e anmiqsiët qi na ndajnë, t’i japim vllaznisht dorën njeni tjetrit e të betohemi mbi besën e gjyshavet t’anë se sot e mbrapa do të përpiqemi për të mirën e Atdheut, për lulzimin e komit, për nderin e flamurit t’ënë.

Në veprimin e në sjellën t’onë të mbajmë gjithnji ndër mend këshillet e vlerta urtësie, vllaznie e atdhetarie qi, në veprën e tij profetike, u jipte Shqiptarvet, ndëpër gojë të Marash Ucit, vjershëtori i ynë kombtar tue u thânë :

Armët e mbushme mos me i dhânë,

                                    Me shokë t’uej kurr mos me u zânë.

                                    Kurr ujt turbull mos me i rá,

                                    Mos me dalun n’và t’pa và.

                                    Vendin t’uej me e dashtë për ore,

                                    Me ruejt besë, mos me çartë ndore.

                                    T’huejnë me fjalë mos t’a poshtnoni,

                                    Bukën para por t’i a shtroni

                                    Në Shqipní si âsht qênë zakoni ;

                                    Me i besue mos i besoni !

            Paris më 20 nânduer 1919                        LUIGJ  GURAKUQI

            KUVȆNDI Romë, 30 Nëntor 1919

Këtë vjershë e shkruajti Nexhati

PER NXENESIT E SHKOLLES SHQIPE TE NEË YORK-ut

Është Flamuri i vendit t’im

Më i bukuri në botë,

Flamuri më lavdiplotë,

Flamuri që m’ep zemër

Dhe më bën të jem krenar,

Është Flamuri Shqipëtar.

Me një zhgabë dykrenore                                          

Është Flamuri Shkënderbeut,

Është Flamuri i Atdheut

O Flamur i Dukagjinit,

O Flamur i Myzeqesë,

O Flamur që më jep shpresë.

Krahasohe me të tjerët:

Ku gjen fushë më të zjarrtë,

Ku gjen Flamur më të lartë!

Gjithnjë jetën t’a kan’falur

Qytetarë e malësorë,

Si në Krujë, si në Vlorë.

Sa herë kam shfletuar periodikët dhe revistat letrare të viteve ’30-të, kam ndeshur herë pas here në krijimet letrare të Manush Peshkëpisë (1910 – 1951). Spektri i botimeve është padyshim shumë më i gjerë dhe jo të gjitha revistat kam pasë fatin t’i shqyrtoj. Madje krejt rastësisht interesimi im nisi me një poezi të botuar në një nga numrat e revistës “Përpjekja” të Branko Merxhanit. Poezia mban titullin “Shpirt’ i ri” me autor – Manush Peshkëpia.

Ishte një emër që në poezi e ndeshja për herë të parë dhe krejt natyrshëm, nën efektin mbresëlënës të poezisë, kisha dëshirë të dija më shumë për autorin e saj. Kompozimi i idesë në tre strofa klasike me rima abba në dy strofat e para dhe të alternuar në strofën përmbyllëse, ndjek trajektoren e brishtë të Shpirtit të përmalluar, që i etur mëton të dalë në dritë, duke pritur gjatë i topitur e i paralizuar në errësirë. Por bota jonë nuk është mirëseardhëse dhe në vend të “dritës së kulluar” që ëndërron të ndeshë, Shpirti përballet me një realitet të vrazhdë e lebetitës. Ideja e kësaj lirike pëfton vetvetiu në çdo kohë një kontekstualitet bashkëkohor, për qëllimin e lartë të Krijimit me një destinacion të qartë e të lartësuar, por pikëmbërritja e tij është zhgënjyese dhe nuk e shpërblen itinerarin e udhëtimit të tij nëpër errësirë. Mbetet që bota jonë reale është diçka më e përçudshme, më e dhunshme se errësira prej nga e merr zanafillën rrugëtimi i Shpirtit. Shpirtit, të brishtë dhe të pambrojtur, i mbetet të jetë një vizitor i trishtë i kësobote, duke vajtuar me lotë të hidhur zhgënjimin e madh; që gjithë pritja e tij paskësh qenë një rreng mashtrimtar dhe se gjallimi i tij do të mbetet përdhunshëm një peng, i një bote që e refuzon, që nuk e do. Le ta përcjellim poezinë e plotë:

Shpirt’ i ri posa gatuar,

Nëndë muaj n’errësirë

Nëndë muaj krejt i mpirë

E zë mall’ i përvëluar.

Shpirt’ i ri posa gatuar

N’errësirë s’duron dotë,

Do të vijë në këtë botë

Të shoh’ dritën e kulluar.

Shpirt’ i ri posa gatuar

Lindi, ra në botën t’onë,

Po – i shkreti shpirt’ i njomë

Zu të qaj’, oh, i penduar!

Nuk e di në është një nga krijimet e para të poetit njëzetë e ca vjeçar asokohe, Manush Peshkëpisë, por struktura e vargjeve, përsëritjet e vargjeve të parë, organizimi i lirshëm i strofës me skema ritmike vargjesh dhe sidomos trajtimi i idesë si një trajektore e zhgënjyer fati nga hiçi në hiç na bën me dije, se kemi të bëjmë me një dorë të ushtruar mirë një artin e poezisë dhe në shterrimin e një përvoje leximore, e cila, përpos idesë së thelbit të lirikës, nuk i ngarkon aspak komponentët e poezisë me erudicione shtjelluese. Poezia vetë ngjan me një kantatë të trishtë, me një vokal të brendshëm intonativ, si grafikë lirike muzikore, të atilla që ngjajnë me zhanrin e “muzikë dhome” të Shubertit.

Në këtë fill të brishtë këndon muzika e idesë së një “unë” pavetor, i cili mund të jetë njëherësh i yti dhe i gjithkujt. Të gjitha poezitë e Manush Peshkëpisë, të shkapërdara nëpër shtypin dhe periodikët letrarë të kohës, flasin për një zanafillë të vyer të lirikës intime e filozofike, aq të domosdoshme në peisazhin e atëhershëm të poeizsë shqipe, të sapodalë prej traditave epiko-didaktike me pathos atdhetar. Emancipimi i lirikës sonë duket qartë se e ka patur një kahje, një tendencë, një formacion ndjeshmërie, i cili përkapet si tek Manush Peshkëpia, ashtu edhe tek disa poetë të viteve tridhjetë, si Nexhat Haki, Vedat Kokona, Shevqet Musaraj, Dhimitër Shuteriqi, Sotir Caci etj. Shumë prej këtyre emrave patën rrugëtime të ndryshme në letërsi, në varësi të koniukturave idologjike pas luftës së Dytë Botërore, disa ndërruan krejtësisht profil, duke u bërë shërbëtorë të regjimit komunist, e disa të tjerë, thjesht mbetën anonimat, pushuan së krijuari veprat e veta, ngase qe “stinë e keqe” për lirikën. Pikërisht në zërin e ndrydhur të këtyre të mbramëve duhet parë edhe fati i krijimtarisë së Manush Peshkëpisë.

Autorët e tjerë të viteve ’30 gjetën një mënyrë afirmimi; disa e përmblodhën krijimtarinë e tyre poetike në një libër edhe pas vitit 1945, si për shembull, Nexhat Hakiu, por Manush Peshkëpia mbeti i panjohur për lexuesin, duke ndarë fatin e shkrimtarëve të ndaluar të regjimit, edhe pse lirika e tij meditave me tone nostalgjike e pesimiste do të kishte qenë mjaft e dashur në epokën e denatyrimit të poezisë shqipe të realizmit socialist. Thjesht, për artin e tij në epokën servile nuk kishte më vend. Fatin e artit të tij e vulosi më së fundi, fati tragjik i jetës së shkrimtarit, për t’u shndërruar mandej në një nga emrat tabu gjatë diktaturës. Tani që kanë kaluar mbi 70 vjet është e vështirë (por jo e pamundur) të risillet, së paku, bërthama e freskët e lirikës së Peshkëpisë. Krijimtaria e tij, e shkapetur nëpër oragne e periodikë revistash e gazetash elitare para luftës së Dytë Botërore, lyp një hulumtim e kërkim sistematik për t’u mbledhur e strukturuar. Ne sot vetëmse mund ta përftojmë e përkapim këtë trashëgimi letrare nëpërmjet indikacioneve e treguesve të ndryshëm në shtypin e kohës, apo nëpërmjet përmendjeve me veneracion të thellë nëpër mbresat e rrëfimet e atyre shkrimtarëve që e kanë njohur si njeri me shije e formim kulturor solid dhe si një nga krijuesit më të spikatur të viteve tridhjetë.

Një ndër personalitetet qëndrore të kulturës shqipe, prof. Arshi Pipa, sjell këtë minportret të Manush Peshkëpisë në esenë e tij “Komunizmi dhe shkrimtarët shqiptarë”: “…Manush Peshkëpia ka tjetër histori. Qe arrestue që në ditët e para dhe dënue në Gjyqin Special të Tiranës me pesë vjet burgim. Bani katër vjetë dhe doli. Nuk kishte veçse dy vjetë që ishte lirue, kur e arrestuen përsëri. Kjo qe me rasën e bombës së hjedhun në Legatën Ruse, në Shkurt 1951. Bomba, si u muer vesh ma vonë, pat qenë vu nga nji antar i Partisë Komuniste. Ma se tridhjetë vetë, t’ashtuquejtun “reakcionarë”, u pushkatuen m’atë rasë, për reprezalje. Njani ndër ‘ta qe edhe Manushi. Poezitë e Manushit janë të shpërndame ndër revista të ndryshme, dhe sidomos te “Përpjekja Shqiptare”, e drejtueme nga z. Branko Merxhani. Janë poezi të shkurta, të qarta, plot ndije të shkrime në nji nostalgji t’ambël. Prof. M. Lambertz në librin e vet “Albanesisisches Lesebuch”, ka përfshi disa shembuj nga poezia e Manushit. Poezitë janë të mira, por edhe ma i mirë ka qenë njeriu: i kthejtë, zemërartë, i butë, i nji butsije evangjelike, i pazoti t’i bante keq njeriut, as vetë anmikut “.

Ne kemi patur raste të zhbirimit hulumtues të autorëve fare minorë në letërsinë shqipe të viteve ’30, të çupëlinave e çunakëve me prirje e ëndrra marksiste e bolshevike, apo të ashtuquajturve poetë-partizanë, si Memo Meto, Gaqo Kollumbi (Yrka), Qemal e Veli Stafa, Kristaq e Margaritë Tutulani etj, shkrimet e pakta të të cilëve janë mbledhë e komentuar, derisa kanë zënë vend edhe nëpër antologjitë shkollore, por armata e ideologjizuar e shkarrashkruesve të regjimit, nuk arriti, së paku objektivisht, apo qoftë edhe nëpërmjet qëndrimit kritikues, t’i përmendte shkrimet patriotike e intelektuale të Manush Peshkëpisë. Lufta e klasave e kishte prerë vendimin për t’i rraposur përjetësisht në harresë gjurmët humane të një intelektuali me horizont e vizion si Manushi. Ata mendonin se e kanë asgjësuar përfundimisht edhe njeriun, edhe veprën, sikur ai të mos paskësh ekzistuar kurrë! Birin e një familjeje me tradita intelektuale atdhetare, pasardhësin e një dinastie aristokratikë me vetëdije dhe shqetësim kulturor e kombëtar, komunistët u munduan ta shuajnë me jetë e me vepër, e mandej, me një egërsi të ligë, të vepronin me të njëjtin stil çnjerëzor edhe mbi trashëgimtarin e Manushit, Gezim Peshkëpinë.

I biri, Gëzimi, gjithashtu u dënua më qëllimin e qartë, që nga kjo familje e madhe, të mos mbeteshin më filiza. Megjithatë linja e kësaj sage tragjike të familjes, nuk u ndërpre, përderisa i biri ia doli t’u mbijetojë burgjeve gjenocidiale enveriste për të mbërritur tek dëshmia. Libri tij memuaristik e aforistik “O njeri” i botuar para pak kohësh, bart karakterin tronditës fragmentar, pa aq sa na shfaqet fragmentare edhe jeta e të atit, gjithë ndërprerje. E pikërisht fragmenti na bën të lidhim sot fijet e përjetimit tronditës të individit në atë plojë rrënimtare të kohës, si fat dhe ekzistencë në zgrip të zhdukjes . Sërisht i rikthehemi mendimit, se krijimtaria e hapërdarë e Manush Peshkëpisë, paraqet ndoshta një model tragjik të fatit të intelektualit shqiptar, tek i cili është i mishëruar simbolikisht karakteri krejt ndërprerje të dhunshme kulturash, traditash, historish, kohësh, çka përbën një sens fatal vetshkatërrimi, të cilin e kemi trashëguar në embrion tonë si komb. Nga kjo pikëpamje vetë fati i individiumit përputhet në mënyrë të hidhur me përvojat tona të dhimbshme kolektive. Ne nisemi të mbërrijmë tek Manushi, por përpara kemi pirgje plehërash të historisë sonë, mbeturinat acide të ideologjisë, mosvëmendjen dhe mungesën e përgjegjësisë qytetare të trashëguar nga komunizmi.

Rruga për të rinjohur veten tonë autentike, identitetin tonë zanafillor, do të ishte rruga për të mbërritur në një portret të plotë e të pastruar të Manush Peshkëpisë, të pastruar nga harresa dhe zhyli i kohërave. Madje edhe sikur të kishim të bënim, jo me një trashëgimi letrare, publicistike e përkthimore të shpërndarë nëpër botimet e kohës, por edhe sikur të kishim të bënim, qoftë edhe me një dëshmi të vetme, qoftë edhe me një segment epistolar! Në gjithë rrëmetin dhe katastrofën që shkaktoi stalinizmi shqiptar, duhet të na interesojë njeriu në vetvete, njeriu si projekt antropologjik. Ne duhet të na interesojë se çfarë u bë me njeriun, me njeriun në përgjithësi, që në ditën e parë kur e morën dhe i hodhën prangat mes familjes, sepse nuk mund të ketë asnjë ngushëllim me sllogane, asnjë rehabilitim në trajtë letre apo një qesjeje me eshtra! Dhe rruga për të zbuluar portretin njerëzor dhe intelektual të Manush Peshkëpisë, është vetëm udhë në nisje, tentativë drejt përftimit të tij, nxjerrjes së tij nga harresa. Se nuk mund të shlyhen ashtu siç mendonin komunistët gjurmët e një jete të tërë njerëzore!

Shpesh nga harresa ku është flakur prej dekadash, Manush Peshkëpia na jep shenja, lajmërohet; gjurmët e tij i ndeshim në trajta mjaft intriguese. Një numër i “Revistës letrare”, me drejtor dhe përgjegjës Vedat Kokonën njofton se së shpejti do të dalë në qarkullim edhe libri i Manush Peshkëpisë – “Folklori i Epopesë së Vlorës, 1920”. Përpos këtij libri të paralajmëruar (fatin e të cilit nuk e dimë, së paku nuk dimë as për dorëshkrimin e mbetur në ndonjë arkiv të Sigurimit të shtetit), ndeshim në publicistikën eruditive të tij, sidomos në “Revistën letrare” me rubrikën “Të huajt për ne”, kryesisht analiza, meditime dhe recensione të vyera për librat e shkruar mbi realitetet shqiptare: analiza të librave të Justin Godart-it, Gabril Louis-Jaray, Fracesco Krisp-in etj. Rëndësinë e krijimtarisë poetike të Manush Peshkëpisë e ka vërejtur edhe studiuesi dhe një nga albanologët më të shquar gjermanë, Maximilian Lambertz, duke e përfshirë atë si autor në antologjinë e poezis shqipe të përkthyer dhe botuar në Leipzig më 1948 me titullin “Albanisches Lesebuch”.

Në këtë antologji në gjermanisht Manush Peshkëpia përfaqësohet, krahas poetëve më të rëndësishëm të viteve ’30, me dy poezi: “Der Mutter” (Nënës) dhe “Der Blonden” (Flokëverdhës). Jeta e poetit Manush Peshkëpia u ndërpre nga plumbat, në frymën e barbarisë komuniste, në moshë të re, kur kishte 40 vjeç. Zakonisht në këtë moshë artisti piqet dhe bën sintezën e përvojave të veta. Ne nuk e dimë se si do të zhvillohej poetika e tij; nuk dimë se çfarë zhanri do të lëvronte Manushi, qoftë dhe në heshtje, i pabotuar, sikundërse nuk dimë ende asgjë mbi fatin e dorëshkrimeve të tij. Me siguri raportet e tij me shkrimin do të ishin shtjelluar në vepra sirtaresh, si rezistencë, e papërzier në korin hymnizues të regjimit. Por ai kishte dashuruar kombin shqiptar, jo komunizmin. Një ndër hartuesit e platformës ideore të Ballit Kombëtar, Manush Peshkëpia e kishte bërë zgjedhjen e vet si kundërshtar i ideologjisë bolshevike. Ne vetëm mund të hamendësojmë mbi rritjen e tij intelektuale dhe llojin e letërsisë që mund të shkruante, po aq sa e dimë mirë, se një mundësi e tillë pak shanse kishte të ndodhte, për shkak se “hekatomba” komunsite nuk mund të kursente intelektualë të tillë si Manushi… përpos kësaj, më të vëllanë (shkrimtarin Nexhat Peshkëpia) të arratisur në Amerikë! Herët a vonë do të mbërrinte ajo natë e kobshme, ai “Shënbartoleme” i kuq, ashtu siç e përshkruan i biri, Gëzimi: “Në datën 27 shkurt (1951) trokitën në derë, hynë brenda dy persona të cilat na komunikuan: ‘Manush Peshkëpia është pushkatuar sot, si armik i popullit. Me 3 mars të keni bërë gati plaçkat sepse do të dëboheni nga Tirana. Në 3 mars erdhën me kamiona për të na marrë. Shumica ishim gra dhe fëmijë të trembur… “.

Në një nga numrat e revistës “Përpjekja Shqiptare”, gjendet një poezi tipike e Manush Peshkëpisë, që shpreh ndjesinë tragjike të jetës dhe fatit të shkurtër të njeriut në këtë botë. Përkohësia, efemerizmi i lëndës, itinerari i shkurtër jetësor i njeriut si bujtës i trishtë në visoret tona, ngulitja fatidike se jeta është veçse një ëndërr e shqetësuar – përbën ndoshta një metaforë, që përmbledh në një kornizë simbolike portretin e papërfunduar të njeriut ëndërrimtar, intelektualit të shqetësuar dhe krijuesit me fat tragjik. Megjithëse poezia i kushtohet, siç e thotë dhe titulli “Shokut të vogjëlisë” (Nikollaq Ruçit, ajo e përmbledh edhe fatin e vetë autorit në paradigmën filozofike të “jetës-ëndërr”, që kalon parasysh, duke lënë më fort mbresën e hidhur se sa gëzimet e saj: Jeta jote? Flakë n’erë! Ndezi, shoi me nxitim Dhe s’të fali mor i mjerë, Asnjë ditë pa vajtim! Psherëtite, ngashërove, Jo se gjë të pat munguar, Po sepse në bot’ s’shikove Veç të mjerë – e të munduar. E në kohën më të ndritur Sapo ish edhe agim, Shpit-e-zemërë-zhuritur More udhën që s’ka kthim… Ç’janë ndaj përjetësisë Parëvera njëstenjë? Shok, o shok i vogjëlisë, Vetëm nj’ëndër dhe asgjë!

Ky vit që po mbyllet, shënon 100 vjetorin e lindjes së intelektualit dhe shkrimtarit Manush Peshkëpia, të pushkatuar në moshën 40 vjeçare, pas asnjë gjyq, thjesht sepse ai nuk shfaqi asnjë zell për t’i kënduar komunizmit dhe “njeriut të ri”. Për të shkuarën dhe për të ardhmen e tij, ky njeri duhej të fshihej e të asgjësohej pa lënë asnjë gjurmë mbi këtë tokë dhe mbi këtë popull, që e deshi, me atë dashuri e dhimbsuri që ia mëkuan të parët e tij. Dhe parrulla leniniste “Kush nuk këndon me ne, është kundër nesh”, nuk mund ta kursente vetëdijen intelektuale e nacionaliste të një atdhedashësi. Tjetër vend nuk kishte për të! Ne nuk mund ta zhbëjmë dot “veprën e pandreqshme të vdekjes”, por ne mund ta ringjallim kujtimin e tij, duke e risjellë, duke ribashkuar të gjitha gjurmët e krijimtarisë dhe copëzat e jëtës së tij, në një portret të qëndrueshëm, më të plotë, me të cilin të kemi se ç’të kuvendojmë, sepse kemi ç’të mësojmë prej shembullit të jetës dhe përpjekjeve të tij – në mos shumë – të paktën do të mësojmë si ta duam vlerën e patradhëtueshme të atdheut, njeriut dhe ndjenjën e pandotur mbi të bukurën.

Vëllezër shqipëtarë!
Të prekim urtësinë,
Të zëm’ udhën e mbarë,
Të ngjallim Shqipërinë.

Shqipëria ka qënë
Edhe po do të jetë,
Po sot në ditët tënë
Të metë të mos ketë.

E ka nderuar zoti
Gjithënjë Shqipërinë,
Ish fort mirë qëmoti,
Do bëhet dhe taninë.

Sa ishte trimëria
N’atë kohë të vjetrë,
Kish emrë Shqipëria,
Sa s’kish nonjë vënt tjetrë.

Sa burra kordhëtarë
Ka nxjerrë Shqipëria
Më pastaj e më parë,
Q’i shkruan istoria!

Ajo ish koh’ e zjarrtë
Dhe kish mundime tepër,
Po sot pëndë dhe kartë
Na duhet, nukë tjetër.

O burra, shqipëtarë,
Të marrim dituritë,
Se s’është koh’e parë,
Tani lipsetë dritë.

Të shkruajm’ gjuhën tënë,
Kombinë ta ndritojmë,
Gjithë ç’është e ç’ka qënë
Ngadalëzë ta msojmë.

pa shihni ç’gjuh’ e mirë!
Sa shije ka e hije,
ç’e bukur’edh’e lirë,
Si gjuhë perëndie.

Shum’e bardhë kjo ditë
Për gjithë shqipëtarët,
Do na sjellë një dritë,
Që s’e kishin të parët.

Kjo dritë do na bjerë
Të gjitha mirësitë
Dhe gjithë do t’i ngrerë
Dëmet e marrëzitë.

Si lum kush zë të mbjellë,
Lum kush vë këtë pemë!
Se kjo ka për të pjellë,
S’mbulohetë me remë.