Milena Jesenska ishte e martuar kur, në vitin 1920, i shkroi Kafkës një letër ku i kërkonte të përkthente një nga librat e tij. Ajo letër ishte pikënisja e një korrespondence sa filozofike, aq edhe pasionante. Kafka vendosi t’i jepte fund marrëdhënies së tyre pasi Milena nuk pranoi të linte të shoqin. Pas vdekjes së Kafkës, letrat që shkrimtari i kishte dërguar Milena ia dha Max Brod-it, i cili i botoi në vitin 1952 me titullin “Letra Milenës”. Por letrat që Milena i dërgoi Kafkës nuk u gjetën, me shumë mundësi ishte shkatërruar.

Më poshtë është një prej letrave që Kafka i ka shkruar Milenës, ku shprehen të gjitha ndjenjat që ai përjeton:

E dashur Milenë,

Uroj që bota të mbaronte nesër. Atëherë do të mund të merrja trenin tjetër, të mbërrija te dera jote në Vjenë, dhe të të them: “Eja me mua, Milena. Ne do ta duam njëri-tjetrin pa skrupuj, ose frikë ose limit. Sepse bota po mbaron nesër.” Ndoshta nuk duam paarsye sepse mendojmë se kemi kohë, ose duhet të llogarisim me kohën. Po sikur të mos kemi kohë? Apo çfarë nëse koha, siç e dimë ne, është e parëndësishme? Ah, sikur bota të mbaronte nesër. Ne do të mund ta ndihmonim shumë njëri-tjetrin./observerkult.com

Për këtë temë nuk ka studime të posaçme, por unë po guxoj të hedh disa mendime duke shpresuar se mund të tërheq vëmendjen e studiuesve të specializuar që merren e do të merren me historinë e lëtërsisë, të artit e të gazetarisë shqiptare dhe me historinë e shkencave shoqërore shqiptare të shekujve XX-XXI. Me shkenca shoqërore shqiptare kuptojmë studimet e historisë së popullit tonë, studimet për historinë e letërsisë, të artit e të publicistikës, si dhe hartimin e teksteve shkollore të historisë e të letërsisë shqiptare.

Krijuesit e artit, letërsisë, publicistikës, si dhe studiuesit e shkencave shoqërore e marrin shtytjen e krijimtarisë së tyre të nxitur nga bindjet e tyre artistike, letrare, shkencore, politike, fetare, shoqërore, etj.

Nëse një krijues ka bindje demokratike, vepra e tij trajton probleme që u interesojnë masave të gjera të popullit dhe i interpreton ato në përputhje me interesat e këtyre masave. Këto vepra janë të mbushura me revoltë ndaj padrejtësive të pushtetit e pushtetarëve, kur interesat e kësaj pjese të shoqërisë janë në konflikt me interesat e masave popullore. Të tilla vepra janë jetëgjata si vetë populli, të cilit i shërbejnë.

Nëse krijuesi ka bindje jo demokratike, vepra e tij trajton probleme që lidhen me interesat e tij egoiste dhe në shërbim të politikës së pushtetarëve të kohës. Këto vepra janë të mbushura me egoizëm, servilizëm dhe propagandë. Të tilla vepra nuk mund të jenë as universale dhe as të përjetshme, sepse në to nuk trajtohen tema që interesojnë masat e gjera të lexuesve dhe nuk pasqyrohen me vërtetësi ngjarjet dhe heronjtë. Trajtim me vërtetësi të ngjarjeve dhe herojnëe quajmë shprehjen e qendrimit ideor dhe emocional të autorit në përkrahje të atyre ngjarjeve dhe heronjve të cilëve u përket e ardhmja. Kurse veprat që u mungon vërtetësia janë ato vepra ku autori shpreh qëndrimin e vet ideor dhe emocional në përkrahje të ngjarjeve dhe heronjve që nuk u përket e ardhmja historike. Për ta konkretizuar mund të marrim cdo vepër të realizmit socialist, ku heroi qëndror është një komunist ose një sekretar partie që jepet si hero i së ardhmes në një kohë që dihet se sistemi shoqëror që e polli këtë hero nuk kishte të ardhme, por shkonte drejt kapitullimit.

Shoqëria njerëzore ka synuar gjithnjë për të siguruar sa më shumë të drejta për sa më shumë anëtarë të saj. Hapi më i madh në këtë drejtim u krye me krijimin dhe zbatimin e kushtetutës borgjeze të të drejtave të njeriut, të drejta, të cilat gjatë shekujve XIX-XXI në vendet euroatlantike kanë ardhur duke u pasuruar, forcuar e perfeksionuar gjithnjë e më shumë. Në ato shtete ku këto të drejta zbatohen me rigorozitet shohim se gjallon një kulturë e vetme kombëtare, e cila krijohet prej intelektualëve krijues shkrimtarëve, gazetarëve, artistëve dhe studiuesve të shkencave shoqërore, të cilët pavarësisht se mund të kenë bindje të ndryshme politike, pra mund të bëjnë pjesë në parti të ndryshme politike, ose mund të kenë bindje të ndryshme artistike e shkencore, pra mund të bëjnë pjesë në shkolla e rryma letrare artistike, ose shkencore të ndryshme, ata krijojnë së bashku një kulturë kombëtare, kulturën demokratike. Kjo kulturë i shërben zhvillimit dhe emancipimit të masave të gjera të popullit të vendit të vet dhe të popujve të mbarë botës.

Ndryshe ndodh në shtetet ku këto të drejta nuk ekzistojnë, ose ekzistojnë me shkrim, por nuk zbatohen me rigorozitet në praktikë. Këto shtetet janë jo demokratike dhe në jetën e tyre shoqërore gjallojnë dy kultura kombëtare, të cilat bashkëjetojnë, konkurojnë midis tyre dhe shpesh herë luftojnë njëra tjetrën. Qeveritë e vendeve jo demokratike ndihmojnë e përkrahin intelektualët krijues që i shërbejnë e i servilosen pushtetit. Këta me veprat e tyre publicistike, letrare, artistike dhe shkencore (në studime të historisë kombëtare, të historisë së letërsisë, në kritika letrare dhe në tekste mësimore të historisë dhe të letërsisë) përpiqen të përjetësojnë pushtetin e klasës / kastës që është në pushtet. Kjo kulturë nuk është kulturë demokratike, nuk i shërben zhvillimit dhe përparimit të popullit të vet dhe aq më pak popujve të tjerë të botës. Në veprat që i përkasin kësaj kulture mbizotëron propaganda si në letërsi, në arte dhe në shkencat shoqërore. Kultura tjetër, që konkuron me të është kultura demokratike, e cila gjallon përmes veprave letrare, artistike dhe publicistike, si dhe veprave shkencore historike e teksteve mësimore, ku nuk mbizotëron propaganda, por arti realist, vërtetësia, kurse në studimet e shkencave shoqërore mbisundon jo propaganda, por objektivizmi. Kjo kulturë është kulturë demokratike sepse i shërben zhvillimit dhe emancipimit të popullit të vendit të vet, si dhe popujve të botës.

* * *

Në historinë e popullit shqiptar këto dy kultura kanë ekzistuar që në kohën e pushtimit turk dhe vijojnë të ekzistojnë deri sot, sepse gjatë gjithë kësaj kohe populli ynë nuk është qeverisur dhe nuk po qeveriset prej qeverish të vërteta demokratike.

Në jetën kulturore shqiptare, pra në letërsinë, artet, publicistikën dhe në shkencat tona shoqërore, që nga koha e Rilindjes e deri sot konkurojnë dy kultura, dy rryma të ndryshme që përfaqësohen nga veprat e dy grupeve krijuesish dhe studiuesish. Gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në gazetarinë dhe letërsinë e kohës u kristalizuan dy rryma: njëra që shprehte interesat liridashëse të masave të gjera të popullit shqiptar dhe tjetra që shprehte interesat e pushtuesit osman dhe të shtresës së nëpunësve shqiptarë që i shërbenin këtij pushtuesi, ose interesave të qarqeve shoviniste të shteteve fqinjë.

Shkrimtarët e gazetarët e rrymës së parë propagandonin nevojën e lirisë, arsimin shqip dhe përdorimin e alfabetit me shkronja të veçanta, ose latine. Kjo kulturë filloi të merrte formë me veprat e klerikëve katolikë të shek. XVI-XVII si Marin Beçikemi (alias Marin Barleti), Gjon Buzuku, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani, që u pasua në shek XIX prej Naum Veqilharxhit e më pas prej vëllezërve Frashëri, Faik Konicës, At’ Gjergj Fishtës, A. Z, Cajupit, etj. Përfaqësuesit e saj luftuan për nxjerrjen në dritë të identitetit kombëtar shqiptar, duke e shkruar gjuhën shqipe me alfabet të veçantë ose latin, duke mbledhur dhe botuar krijimtarinë popullore, duke himnizuar në letërsi, arte dhe gazetari figurën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut dhe bëmat e trimave kryengritës. Në veprat e këtyre krijuesve shprehej hapur ose me nëntekst urrejtja ndaj pushtuesit, shovinizmit fqinj dhe shërbëtorëve të tyre.

Kurse kultura tjetër shprehte interesat e Portës së Lartë të Stambollit dhe shërbëtorëve të saj bejlerë ose nëpunës të qeverisë osmane, ose interesat e qarqeve shoviniste greke e sërbe. Përfaqësuesit e kësaj kulture nuk propagandonin idenë e lirisë, ata nuk kërkonin hapjen e shkollave shqipe, ata kërkonin që gjuha shqipe të shkruhej me alfabetin arab, grek ose cirilik. Këtë kulturë e përpunuan shumë pak veprimtarë, të cilët ishin në shërbim të politikës së sunduesit osman ose të qarqeve shoviniste të shteteve fqinjë.

Gjatë viteve të shtetit shqiptar të pavarur (1912-1939) dy kulturat morën përmbajtje të re. Kultura jo demokratike u vu në shërbim të pushtuesve të huaj gjatë Luftës së Parë Botërore dhe gjatë viteve 1925-1939 në shërbim të Ahmet Zogut. Kurse kultura demokratike që shprehte interesat e popullit ironizoi mendimet dhe veprimet e gabuara të pushtetarëve të Qeverisë së Vlorës e asaj të Durrësit. Për t’u përmendur janë këtu pamfletet, portretet dhe skicat e Mihal Gramenos, ku pushtetarët turkoshakë u përgjithësuan me epitetin “Honxho-banxho”, kurse zyrtarët gjoja perëndimorë u përgjithësuan me epitetin “Xhongo-rokë”. Kultura demokratike u pasurua dhe me krijimtarinë satirike të At’ Gjergj Fishtës, Gjergj Bubanit, me artikujt, fjalimet dhe pamfletet e Fan Nolit, skicat e Nonda Bulkës, romanin “Doktor Gjëlpëra…” të Faik Konicës, tregimet e Ernest Koliqit, të Migjenit, si dhe me krijimtarinë e shumë këngëtarëve, muzikantëve, të Korit Lira të Korcës dhe të disa piktorëve.

Gjatë pushtimit fashist u punua për krijimin e kulturës profashiste me anën e disa gazetave si “Tomorri”, Tomorri i Vogël”, etj, e cila ishte kulturë jo demokratike. Kjo kulturë ishte thjesht propagandë gazetareske që u shoqërua me shumë pak krijime letrare e artistike. Në kundërshtim me të u zhvillua kultura antifashiste e cila pati dy krahë, krahun që përfaqësuan forcat nacionaliste dhe udhëheqësit e organizatës patriotike “Balli Kombëtar”, dhe krahun që krijuan forcat partizane komuniste. Të dy këto forca kishin buletine dhe gazetat e veta. Populli u këndoi pa dallim luftëtarëve e dëshmorëve të çetave partizane dhe të çetave patriotike nacionaliste, balliste (shumë prej këtyre këngëve kushtuar luftëtarëve nacionalistë e ballistë u botuan në një vëllim më 2019). Kultura demokratike e krahut që krijuan forcat balliste dhe legaliste u fashit pasi Enver Hoxha hodhi poshtë Marrëveshjen e Mikjes të 3 gushtit 1943 dhe u shpalli luftë Ballit Kombëtar e Legalitetit duke i shpallur ato “forca tradhëtare”, me qëllim që në fund të luftës PKSh-ja të merrte pushtetin si forcë e vetme politike antifashiste. Qëllim që e realizoi në fund të nëntorit 1944.

Marrja e pushtetit politik prej Partisë Komuniste të Shqipërisë u shoqërua me forcimin e propagandës proqeveritare, me mbylljen e gazetave dhe revistave që synonin lirinë e shprehjes, me botimin vetëm të gazetave e revistave proqeveritare. Intelektualë, shkrimtarë e klerikë që mendoheshin prej udhëheqjes së partisë shtet se mund të kundërshtonin vijën e saj politike u vranë, u burgosën dhe u dëbuan nëpër kampe pune në internim. Me anën e Radio Tiranës, Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Lidhjes së Gazetarëve, Kinostudios “Shqipëria e Re”, Televizionit u forcua propaganda proqeveritare në maksimum. Në letërsi dhe arte u kërkua me ngulm që të krijohej sipas normave leniniste të realizmit socialist, ku të dominonte figura e komunistit dhe e sekretarit të partisë si hero pozitiv, model i shoqërisë së re socialiste. Shqipëria u shpall shteti më demokratik në botë, ndonëse të drejtat e njeriut, e drejta e fjalës dhe e shtypit të lirë, etj nuk ekzistonin fare.

Në të gjitha veprat letrare artistike dhe ato shkencore të shkencave shoqërore dukuritë e jetës duhej të interpretoheshin në përputhje me politikën e partisë shtet. Ky detyrim sillte shpesh herë shtrembërimin e së vërtetës historike. Konkretisht duke qenë se partia kërkonte që Lufta Antifashiste të trajtohej vetëm si luftë e Partisë Komuniste, në asnjë vepër letrare, vepër arti, ose film artistik nuk u trajtua rezistenca e 7 prillit 1939 dhe nuk u përmendën dëshmorët e saj. Po ashtu u mohuan Lufta Antifashiste e çetave nacionaliste e çetave të Ballit e të Legalitetit. Intelektualët me formim borgjez perëndimor dhe kleri, sidomos ai katolik, u paraqitën si forca regresive reaksionare, kur dihet se intelektualë, mësues, ingjinierë, mjekë të formuar në botën perëndimore dhe klerikë si At’ Gjergj Fishta, At’ Shtjefën Gjecovi, Dom Ndre Mjeda me shokë kishin luajtur rol përparimtar në jetën dhe historinë tonë kombëtare. Të tilla shtrembërime të realitetit në veprat letrare e artistike dhe në shkencat shoqërore në fakt ishin pjesë e krimeve të sistemit komunist.

Shkrimtarët që kishin krijuar para luftës sipas parimit realist, pas vitit 1944 me dashje a padashje, filluan të krijonin vepra të reja sipas parimeve të realizmit socialist. Në këtë rrugë filluan të ecin dhe shkrimtarë e artistë të rinj që e nisën krijimtarinë e tyre pas vitit 1945. U stimulua krijimi i veprave të realizmit socialist me dhënie lejësh krijuese, me dhënie çmimesh të ndryshme, me dërgime jashtë shtetit në vendet e kampit socialist, me përkthimin e veprave në gjuhë të huaja, etj.

Në rrugë të gabuar ecën edhe shkencat shoqërore ku hyjnë studimet historike, studimet letrare, tekstet shkollore dhe filozofia. Filozofia marksiste nuk e vlerësoi moralin e krijuar gjatë përvojës së gjatë njerëzore. Filozofia marksiste ashtu si letërsia u përpoq ta edukonte shoqërinë përmes modelit të heroit pozitiv, një njeri i thjeshtë, ose më mirë një komunist ose sekretar partie që shkonte drejt perfeksionit duke zbatuar mësimet e partisë dhe parimin marksist sipas të cilit njeriu i ri i socializmit duhej të luftonte në radhë të parë për interesin e përgjithshëm e pastaj për interesin personal. Harrohej se njeriu nga natyra është qenie interesi dhe në jetë ai lufton para së gjithash për interesin personal e familjar e pastaj për shoqërinë, mjafton që të mos bjerë ndesh me ligjet e shtetit dhe normat morale të shoqërisë. Pra morali që kërkohej në veprat e realizmit socialist dhe në filozofinë marksiste ishte një moral jashtë karakterit njerëzor, moral fals, moral jo i shëndoshë. Njeriu i ri i socializmit, heroi pozitiv i letërsisë dhe arteve, nuk e kishte flakën e brendshme për ndryshimin e shoqërisë përmes luftës së të kundërtave duke pranuar mendimin ndryshe për të arrirë tek e përsosura. Nuk përkrahej, madje luftohej, njeriu i formuar me normat e moralit të shëndoshë që ishte krijuar gjatë shekujve. Kërkohej me ngulm krijimi i njeriut të ri të formuar vetëm sipas normave të moralit komunist, që ishte një moral i sajuar e fals. Kjo solli shkatërrimin e moralit të vërtetë te njeriu i socializmit.

Mirëpo figura e komunistit dhe e sekretarit të partisë si model i heroit pozitiv nuk mund të krijohej e të vihej në qendër edhe në veprat që trajtonin tema historike, pra në vepra ku pasqyrohej jeta shqiptare para krijimit të partisë komuniste. Të tilla vepra ku viheshin në dukje traditat patriotike të popullit tonë nuk mund të ndaloheshin me ligj. Kështu që partia shtet u detyrua të lejonte që krahas veprave që pasqyronin jetën socilaiste me hero pozitiv të krijoheshin edhe vepra me heronj të së kaluarës që nuk ishin komunistë, si Gjergj Kastrioti Skënderbeu, rilindës të ndryshëm, luftëtarë që kishin dhënë jetën për liri kundër zgjedhës turke, italiane (para nëntorit 1941), etj. Heroi pozitiv, njeriu që mishëronte normat e moralit komunist nuk mund të sajohej si hero në veprat historike para formimit të PKSh-së, por as në veprat humoristike, ku kritikoheshin veset e dobësitë njerëzore, dhe as në veprat lirike ku i këndohej ndjenjave të holla dashurore të njeriut.

Si pasojë ndodhi që i njëjti shkrimtar, piktor, muzikant, skulptor, skenarist, regjisor të krijonte vepra të realizmit socialist, kur trajtonte tema nga jeta bashkëkohore dhe vepra thjesht realiste, kur trajtonte tema nga e kaluara historike, ose tema homoristike a lirike. Kështu që brenda kulturës shqiptare në vitet e diktarurës komuniste mbizotëroi kultura servile proqeveritare, por krahas saj gjalloi dhe një kulturë jo servile, që përbëhej prej veprash letrare e artistike realiste dhe që ishte krijuar jo sipas parimeve të letërsisë dhe artit të realizmit socilaist. Këto vepra si psh cikli i romaneve “Rilindasit” i Sterio Spasses, romani “Skënderbeu” i Sabri Godos, romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë bashkë me gjithë korpusin e tij romanor me temë nga koha e Perandorisë Osmane, “Lëndina e lotëve” i Teodor Laços, etj; filma si “Nëntori i Dytë” e “Gjeneral Gramafoni” të Viktor Gjikës, “Kthimi i ushtrisë së vdekur” e “Përrallë nga e kaluara” të Dhimitër Anagnostit, “Mësonjëtorja” i Muharrem Fejzos, “Kohë e largët” e Spartak Pecanit, “Udha e shkronjave” i Vladimir Priftit, “Ja vdekje, ja liri” i regjisorëve I. Muça e K. Mitro, “Balada e Kurbinit” i Kujtim Çashkut, etj. Përmendim këtu dhe vepra satirike si komedia “Karnavalet e Korçës” e Spiro Çomorës, romani humoristik “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” i Dritëro Agollit, shumë skica humoristike në revistën “Hosteni”, etj, si dhe shumë poezi lirike nga Vehbi Skënderi, D. Agolli, këngë lirike dhe këngë popullore lirike, ku nuk mund të sajohej një hero pozitiv si e donte partia shtet. Edhe në kinematografi u realizuan disa filma humoristikë si filmi “Karnavalet” i regjisorit I. Zhabiaku sipas komedisë “Karnavalet e Korçës të S. Çomorës, si dhe komeditë me temë aktuale “Kapedani” prej Fehmi Oshafit e M. Fejzos dhe “Dy herë mat” prej Bujar Kapexhiut, etj. Po ashtu pati realizime realiste në piktura dhe skulptura me temë nga e kaluar historike si tablotë murale të Zef Shoshit në Muzeu Historik i Krujës, “Beteja e Albulenës” e Lek Pervizit, etj dhe në skulpturë “Monumenti i Skënderbeut” i Janaq Paços në Krujë dhe ai i Odise Paskalit në Tiranë, “Monumenti i Pavarësisë” në Vlorë, etj. Me dashje ose pa dashje partia shtet, sponsorizoi edhe këto vepra dhe të tjera, që nuk po i përmendim, të cilat janë vepra që i përkasin kulturës demokratike të cilat kanë vlera të qëndrueshme artistike që nderojnë artin dhe kulturën shqiptare. Në këto vepra u zbatuan parimet e artit realist dhe jo normat e realizmit socialist, prandaj ato bëjnë pjesë në thesarin e kulturës sonë që do të jetojë përgjithmonë.

Në fushën e shkencave shoqërore pati studime të qëndrueshme lidhur me historinë e së kaluarës, pra të periudhës së Antikitetit, Mesjetës dhe Rilindjes, si dhe të historisë së letërsisë shqiptare të para vitit 1944. Ndihmesë të vyer këtu dhanë dhe shumë studiues të të ish-Jugosllavisë si Femi Agani, Ali Hadri, Rexhep Qosja, Ibrahim Rugova, Ali Aliu, etj që punonine krijonin në Krahinën Autonome të Kosovës.

Gjatë viteve të diktaturës komuniste nuk u fol e nuk u pranua kurrë se ekzistonte dhe një kulturë shqiptare demokratike krejt e pastër, kultura e burgut, që përfaqësohej prej krijimeve letrare kryesisht poezi e prozë dhe piktura që krijuan nëpër burgje të dënuarit e ndërgjegjes. Për nderin e kulturës demokratike shqiptare të atyre viteve të vështira, disa nga shkrimtarët e piktorët e burgosur si piktori e rapsodi Lek Pervizi, poetët Frederik Reshpja, Pano Taçi, Trifon Xhagjika, Visar Zhiti, Pano Tasi, piktori Maks Velo, romancieri Kasëm Trebeshina, etj, krijuan vepra realiste brenda mureve të burgjeve ferr.

Ndërrimi i regjimit dhe botimi i letërsisë e artit realist të krijuar në burgje treguan se letërsia e realizmit socialist ishte një mish i huaj në procesin historiko letrar e artistik shqiptar. Pikërisht veprat letrare dhe artistike që përbënë kulturën demokratike në vitet e sundimit të diktaturës komuniste, përbëjnë hallkën lidhëse midis letërsisë dhe artit shqiptar të Rilindjes e të kohës së pavarësisë me letërsinë dhe artin shqiptar të ditëve tona e të së ardhmes. Veprat letrare artistike që u krijuan sipas normave të realizmit socialist, mbas ndërrimit të regjimit diktatorial ndjehen të vjetëruara dhe askush nuk krijon më sipas atyre modeleve. Sot shihet hapur se në ato vepra është shtrembëruar e vërteta historike.

Në Shqipëri pas ndërrimit të regjimit dikatorial duhej të arrihej krijimi i një kulture të vetme demokratike, por fatkeqësisht vijuan të gjallojnë ende dy kultura. Njëra demokratike dhe tjetra kultura servile e pushtetit, kultura jo demokratike. Kjo ndodhi sepse mbas ndërrimit të regjimit, udhëheqja e PKSh-së duke zbatuar planin Katovica që sajoi Mikail Gorbaçovi, u përpoq që të sabotonte procesin e ecurisë demokratike përmes pluralizmit partiak. U futën me urdhër të klanit Hoxha në partitë e reja politike shqiptare ish-komunistë, ish-sigurimsa dhe shërbëtorë të tjerë të regjimit diktatorial, për të degjeneruar proceset demokratike.

Zbarimi i planit Katovica në Shqipëri solli si pasojë krijimin e një klase politike me njerëz të korruptuar që shkelin lirinë e fjalës dhe kanë krijuar një shtyp e media që i shërben kryesisht interesave të saj. Tek ne pushtetin politik dhe pasuritë e vendit vijuan t’i gëzojnë edhe pas ndërrimit të regjimit besnikët e klanit Hoxha. Kjo situatë ka lejuar që në publicistikë, letërsi, arte dhe shkencat shoqërore propagandohet politika e kastës sunduese të shpërndarë në parti të ndryshme politike si Partia Socialiste, Partia Demokratike, Partia Republikane, Partia Lidhja Socialiste për Integrim, etj. Ish-krijues të veprave letrare e artistike të realizmit socialist, duke mos dashur të kërkojnë falje për veprat që krijuan gjatë regjimit diktatorial, vijojnë t’i mbrojnë ato vepra, si vepra me vlera edukative, duke mos kuptuar se ky justifikim është një krim i ri, sepse ndihmon në ruajtjen e nostalgjisë ndaj diktaturës dhe enverizmit. Në krijimtari letrare dhe artistike këta krijues janë larguar nga kriteret e socrealizmit dhe përpiqen të krijojnë vepra të reja në përputhje me normat e realizmit botëror. Përpiqen t’u ngjajnë shkrimtarëve përparimtarë botërorë, duke i cituar e përmendur. Merren me trajtim temash filozofike, erotike, sociologjike, por gjithnjë duke u qendruar larg trajtimit të plagëve që shkaktoi regjimi komunist. Për t’u dukur modernë trajtojnë tema dashurie e filozofike, por nuk dënojnë krimet e kohës së komunizmit dhe përpiqen të minimizojnë vlerat e letërsisë që u krijua në burgjet shqiptare dhe të krijimtarisë së re që prodhojnë ish-të përndjekurit e ndërgjegjes dhe krijuesit e rinj që i dënojnë krimet e komunizmit.

Në rrugë edhe më të gabuar kanë ecur historianët që shkruan Historinë e Shqipërisë të shekullit të XX. Këta e ripunuan “Historinë e popullit shqiptar” të viteve 1912-1939 dhe të 1939-1991 dhe e botuan në dy vëllimet III dhe IV, botim i Akademisë së Shkencave, si dhe “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” po ashtu botim akademik i vitit 2008-2009. Në këto vepra për hartimin e të cilave morën rrogën dhjetra kuadro akademikë më shumë se dhjetë vjet, shumë dukuri, ngjarje dhe figura historike i interpretuan dhe i vlerësuan si më parë. Në këto vepra krimet e komunizmit nuk janë dënuar, madje as janë përmendur. Kjo tregon se klani Hoxha ka ende fuqi për të komanduar kuadrin shkencor të Akademisë së Shkencave të RSh-së edhe pas ndërrimit të regjimit diktatorial, si dhe shumë krijues të artit e letrarsisë së sotme.

E thënë ndryshe, edhe sot në jetën shqiptare gjallojnë dy kultura. Nga njëra anë gjallon kultura jo demokratike, e cila justifikon klasën politike dhe nuk i dënon krimet e komunizmit. Nga ana tjetët gjallon kultura demokratike që krijohet prej ish-të përndjekurve të ndërgjegjes dhe krijuesve të vjetër e të rinj, që kanë kurojo qytetare dhe i dënojnë krimet e komunizmit. Këta trajtojnë në veprat e tyre letrare, artistike dhe shkencore probleme thelbësore të jetës shoqërore përmes realizmit si metodë krijuese, kurse në veprat shkencore zbatojnë me objektivitet parimet e historizmit shkencor.

Kësaj kulture i përket e ardhmja, kurse kulturës proqeveritare do t’i vijë fundi shumë shpejt mbas krijimit të shtetit ligjor, kur Shqipëria do të hyjë në Bashkimin Europian. Në këtë bashkësi popujsh nuk do të jetë më i nevojshëm dhe as do të pranohet lëvrimi i kulturës servile ndaj pushtetit. Pushteti do të jetë pushtet demokratik i vërtetë dhe si i tillë do të stimulojë jo servilizmin dhe propagandën proqeveritare në media, art, letërsi, shkenca shoqërore e tekste shkollore, por lulëzimin e kulturës demokratike si kulturë e vetme në shërbim të mbarë shoqërisë shqiptare…

Në 70 vjetorin e vdekjes…

Kjo pjesë letrare asht shkrue nga Don Koleci me pseudonim Mujs Polemi dhe, asht botue në antologji “Rreze Drite” në vitin 1941.

TË VËRSHUEMIT

Buna asht breg në breg. Bora maleve asht de prej erës së jugut e ka ajë lumin. Me madhni të njij ngallnjyesi, të cilit s’ka forcë qi i ban ball ulët rryma e gjanë pa pushue. Gjindja janë strukë nëpër shtëpija. Ndonji bari i rrall qi nget kah shtëpija kqyrë pa da at element të mnershëm, qi vjen tue u shtri me kërcnim. Në të tanë katundin zotnon nji qeti vorresh porsi në nji qytet të mundun qi pret tue u dridhë kur të derdhet ushtrija me ba rrufi.

Qielli asht terratisë. Ret e zeza si male vigane njiten prej gryke. Duket se të tanë kupa e qiellit asht tue u dyndë si të njitej deti mbi horizont. Së largu ndihet gjama e ndryme e bumbullimës qi dridhë shtëpijat me themel. Deti, i tollovitun si përbindsh i egërcuem buluron për mnerë.

Mbi horizontin e ximë kah gryka shpërthejnë prej gojve të reve të zeza porsi gjarpij rrufet vetuese e futen vrap në gjinin e zymtë.

Nji fishkullimë e thekshme shiroku kalon nëpër shelqe e plepa porsi piskamë orësh qi ikin prej katundi.

Mandej nji hingllim e ulurim i tërbuem nëpër gembat e landvet qi shpërvilen e përkulen si vigaj, qi luftojnë me elementa të shpranguem e mbrapa shtërgata me trollim të frigueshëm. Shiu me shena ka veshë shtëpijat e landët. Tushti i stuhisë e ka pështjellë katundin mbarë. Rêtë janë bashkue me uj poshtë qi ka nisë me lëshue.

“U thye penda e madhe!” ndihet nji vigëm e tretun nëpër ushtimë të motit. Uji derdhet nëpër rruga të katundit porsi pushtues krenar mbi plaçkën e vet.

Rrugat nji metër e ma nën trollin e shtëpijavet e të kopshtijevet mbushen me uj qi shkon tue u rritë pa da. Ndihet kushtrimi i ndonjij bariu qi ka mbetë me gja në fushë qi e bredh ushtima e valvet me ndërlikim të zymtë. Valët e harlisuna dirgjen si aradhet e rrebta t’ushtrisë ngallnjyese. S’ të dallon syni përveç shtëpija të zhytuna n’uj.

Errej nji mbramje e ftoftë. Qelqet e dritores n’odë të zjarmit krisshin prej pikave të shiut qi shkrepshin pa pushue. Era e fortë, hove-hove kthente tymin e tymtarit teposhtë qi na pshtielltë për rreth votre.

Zjarmi strukej herë në njenën në anë, herë në tjetrën. Tjegullat kërsitshin në pullaz. Shtëpija mbarë gjimonte prej duhmë s’erës qi frynte me tërbim.

Përjashta ushtonte zhaurima e ujnavet qi bajshin rrjedhat e trumhasuna, e rridhte zymtas krah për krah me gjamën e stuhis.

N’errsinë e heshti të natës gjithkah prej ujnash edhe mjedis shtëpijave të njij katundi e ndien njeriu vetmin e trishtueshme, si të gjindej mbi nji gumë mjedis detit e pa fuqin e vet para këtij elementi të tmershëm.

Të nesërmen në mëngjes mendimi i parë qi m’erdh kje nji.

Dola në dritore. Kishte dalë nji ditë prandvere. Natën kishte çue murrla e ra borë bjeshkvet. Malet e kaltërta kah veriu ngrehshin në horizont majat e mbulueme në borë, qi vetojshin në rreze të diellit. Përmbi majën e Rumis endej hija e rêve të bardha qi velizojshin në kupen e qiellit.

Poshtë ujnat e ndyta të Drinit qi kalojshin me shushurimën e trishtueshme e shkulmet qi rrihshin me sulmet e veta muret e shtëpijavet hidhshin në kreni porsi trofe plaçkën e bame: cokla, cunga, trupa e bagti të mbytuna. Nëpër dritore burrat i bajshin za shoqishojt tue pyetë si kishin gdhi. Nëpër katund shkojshin e vijshin lundrat tue u bajtë tagji bagtive. Vetë sulja e vogël me nji njeri dy gisht mbi ujë, dukej porsi shigjetë rrymës teposhtë me u dridhë tue e pa.

Dam të pamatun ban të vërshuemit në katund.

                                          MUIS POLEMI

***

Shënim (FR): Don Kolec Prennushi asht le me 1 Janar 1902, në Shkoder. Asht kenë i pesti Meshtar i Familjes Prennushi në Shek.XX. Mbasi perfundoi seminarin e Jezuitve në Shkoder, vazhdoi studimet në Linz t’ Austrisë. U shugurue Meshtar me 25 -6- 1925.

Ka sherbye si famullitar në Barbullush, Mal të Kolaj dhe Dajç të Bregut Bunës.

Asht Autor i disa librave me karakter filozofik dhe letrar. Perkthyes i perkryem.

Don Koleci, ka shumë artikuj të një rendsie të veçantë në revistat: “Leka”, “Kumbona e së Diellës”, “Hylli i Dritës”, “Cirka”, “Zani i Shna Ndout”, “Lajmtari i Zemrës së Krishtit” etj., ku, shpesh  përdor edhe pseudonimin Mujs Polemi.

Nuk ishte dakord me nenshkrue “Statutin e Kishës Katolike Shqiptare”, prandej edhe u arrestue me 5 Dhjetor 1948. Mbas 11 mujsh hetuesi në Shkoder, u lirue me shpresë se do të firmojnë… Në muejn Qershor 1950, u keqsue me shndetin e zemres, që i ishte shkatrrue në hetuesi dhe me 2 Korrik 1950, vdiq në Shkoder, ku edhe u vorrue.

Prof. Ernest Koliqi transmeton nga Italia: “Shuhet edhe një penë e artë e letersisë sonë, vdiq në Shkoder pa pritmas Don Kolec Prennushi, letrar i shpresave të mëdhaja…”

At Zef Valentini e ka cilsue: “Kardinali i ardhshem i Kishës Katolike Shqiptare”(1938).

At Pjeter Mëshkalla shkruen nder kujtime:“…Dhimbja ma e madhe që kam ndie në zemër kur ishe në burgun e Burrelit, asht kenë ajo e vitit 1950, kur mora vesht vdekjën e shokut dhe mikut tem të vetëm të të gjithë jetës, Don Kolec Prennushit.”

Gjithshka parashikoi Don Kolec Prennushi, u ba realitet në Shqipni…

Melbourne, Korrik 2020.

DORË, MENDJE DHE SHPIRT
I hapi themelet,
Ku mbaron një arë…
Te dora e Xhaxhit,
Mbiu guri i parë…
Kush djersës, me djersë,
I shton dhe një dorë,
I shtohet respekti,
Quhet “PUNËTOR”

Fletëzës prej ari,
I jep punë e mendje,
Sjell te unaza,
Zëmërzat me gdhendje,
I mbushi me ojna,
Frerët për atllarë…,
Thanë,-Vuri mendjen,
Ndaj quhet “Zejtar”

Të gjithë hedhin ngjyra,
Por ky, u jep shpirt,
Me penel e mbjell,
Pishëzën e blertë,
S’e këput nga mali
Por e rrit dyfish
E ushqen me shpirt,
Ndaj quhet “ARTIST”

PAK SHI ME MJEGULL

Shkoj në fshat, sa ikën vera,
Kur liqenin rrethon era.

(Si e mban lugina vallë,
Me kaq, trofta,hije, valë…)

Pak shi edhe pak mjegull,
Peshk i bardhë pjekur në tjegull.

Me komshinë pi dhe nëna,
Verë mjalti me gështenja.

Këtu demi, kurriznxirë,
I drejton lopët me brirë,

Te një derë me lugje stani,
Ku pi viçi e… bidoni.

Thana, më plaka në lagje,
Vulat rozë më lë në faqe.

Të del dhelpra nga një ferrë,
E s’ia bën hiç syri “tërr”

Rrëmben pulën mendjelehtë,
Sikur ble në një market.

NXJERR PENA E POETIT NË LETËR
Një flutur që i bën fresk elefantit,
Një hënë që bëhet akrep
i orës së xhamit.
Dhjetë re që luajnë me trompa
një muzikë,

Një Patë që lyen me të bardha një rikë.
Ca flokë ku ulet veshi i lepurit,
si piramidë.
Një diell që pushon
mbi lulediellin, në mesditë.

Lepuri me kitarë,
kërmilli që bën garë në pishinë.
Majmuni që ngre lart
një re e një vetëtimë.
Një kokë tullace,
ku në vend të flokëve
mbjell lule,
Ca njerëz prej balte
e një qiell si daulle.

Valë që bëhet vajzë,
e hipur në varkën e patokut.
Përralla me këmbë lejleku,
tigër, sa thonjtë e maçokut.
Bletë që godet sythet,
e sythet bëhen lule.
Arka plot me yje,
derra të mbushur si baulle.

Një mi që gjuan mace,
lepur që dirigjon me veshë.
Gisht që prek një faqe,
e faqja që bëhet pjeshkë.
Ketër mbi një rrotë,
çakall me dhëmbë të rënë.
Kec vesh-me-push,
Lopë që trokasin me këmbë,
Ç’mund të mbjellë tjetër poeti,
mbi letrën e thjeshtë…

Po, shto këtu një lëng “prej vërteti”
Të frutave në vjeshtë…

Ai u shqua si poet për fëmijë për stilin lirik, temat interesante, mendimin filozofik, edukues dhe atdhetar, leksikun e veçantë dhe figuracionin plot fantazi dhe shpesh me ironi, ndaj veseve të shoqërisë tonë.

Mëngjes i 17 majit 2020.
Isha në koridor. Po bëhesha gati për të dalë. Nga dhoma e pritjes më vjen zëri i sime shoqeje, tepër i shqetësuar:
– Bobo, paska shembur Teatrin Kombëtar! Natën. Në fshehtësi.
Pas pak, përsëri Mira, me zë më të lartë:
– Ua, Xhevat! Paska vdekur Shkëlzeni!
U befasuam. U tronditëm e u pikëlluam thellë.
Me Shkëlzenin jam njohur gjatë viteve të punës sime te revista “Fatosi”, në vitet 1982-1990. Jam njohur nëpërmjet shkrimtarit Sokol Jakova, me të cilin punonim bashkë.
Shkëlzeni, sa herë vinte nga Tropoja në Tiranë, do të trokiste me një lloj droje në redaksinë tonë. Sillte me vete edhe ndonjë cikël vjershash, të cilat priteshin mirë e pëlqeheshin edhe nga redaksia, edhe nga lexuesit e revistës.
Të tre zbrisnim poshtë te Goni, në klubin e gazetarëve, apo shkonim diku tjetër. Pinim ndonjë kafe. Shkëlzeni e Sokoli kishin qejf të hidhnin edhe ndonjë gotë.
Nuk ua prishja. Ata, ishin edhe më të dhënë pas saj. Unë më i kursyer.
Si më i rritur, u jepja edhe ndonjë këshillë:
– Edhe rakia, si çdo gjë, duhet me masë. Me tepri të dëmton. Jeni krijues të dy. Ti, – i drejtohesha Shkëlzenit, – edhe pse dukesh shëndet pakët, do të rrosh shumë. Mendoj se arsyet janë dy: mban emrin e një mali të njohur, Shkëlzenit. E dyta: je poet. Poezia të shton jetën. Të rinon.
Ai, si ndonjë cucë e turpshme, ulte sytë dhe, atë ulje sysh, e shoqëronte me një buzëqeshje fëmijërore.
***
Më vonë, Shkëlzeni erdhi në Tiranë.Punoi në Radio Tirana.
U njohëm më mirë e u afruam edhe më shumë me njëri-tjetrin. Shkëmbenim edhe mendime për kohën dhe letërsinë. Ai mendimet i shprehte hapur. Nuk dinte të shirej. As të përgojonte. As të fliste për vete. Ishte njeri i thjeshtë. I dhënë pas punës. I dhënë pas letërsisë.
Nga librat që botonte, disa prej tyre, më tepër i kam jo prej Shkëlzenit, po prej Vjollcës, tek e cila kam njohur një grua me një përkujdesje të veçantë ndaj krijimtarisë së të shoqit.
Shkëlzeni u shua. U shua në vlugun e moshës. Në vlugun e krijimtarisë. Ishte vetëm 61 vjeç.
Iku duke na lënë poezinë.
Është e çiltër, e sinqertë ajo poezi. Vjen e flet natyrshëm me ne, me lexuesin, se burimi nga ajo rrjedh është shpirti i poetit.
Dhe do të mbetet e freskët, e bukur ajo.
E freskët, e bukur, si Valbona e Tropojës, vendlindjes së Shkëlzenit.
***
Gjatë karrierës së tij, Zalli u bë shumë i njohur për emisionet e fëmijëve si “Mikrofoni i qershizave”, “Kolovajsa e pasdites”, “Në vallen e rritjes sonë”. Disa nga titujt më të njohur të shkruar prej Zallit janë: “Gjergji takon Skënderbeun”, “Ditari i maces”, “Pësimet e Benit”, “Treni me gaztorë” etj.
Shkëlzen Zalli ishte fitues i shumë çmimeve kombëtare të Letërsisë për Fëmijë. Shkelzen Zalli e filloi karrierën letrare në vitet 1980 me poezi për të rritur dhe si autor i teksteve të shumë këngëve të bukura të kompozuara nga Kolë Susaj dhe sidomos Skëndër Dozhlani.
Pas viteve 1990 ai do të lëvronte me sukses të madh poezinë për fëmijë duke u shndërruar në një nga poetët më të mirë për fëmijë.
Ai u shqua si poet për fëmijë për stilin lirik, temat interesante, mendimin filozofik, edukues dhe atdhetar, leksikun e veçantë dhe figuracionin plot fantazi dhe shpesh me ironi, ndaj veseve të shoqërisë tonë.
Shkelzen Zalli u bë pjesë e jetës së fëmijëve shqiptarë për shumë breza, duke i mësuar përmendesh poezitë e tij të bukura dhe plot elementë stilistikë që ishin pjesë e individualitetit të tij jetësor dhe letrar.
*Shkrimtar. Ish-kryeredaktor i revistës “Fatosi”

Venave më rrjedh shqetësimi
të djeshmen dua ta kthej
qyteti i ndryshuar, i muzgët
Pas fatit , njerèzit “burgosur” gjithandej…!

Mos rrugën e kam humbur?
spiraleve të sè çuditèshmes endem
rrathëve tè saj ngjitem e zbres përhumbur
liria edhe ajo, ndihet e trembur !

Përreth asgjè, u fsheh shkëqimi !
pas tij dhe varfëria fshehur diku
sa hutuar ndihet jeta
“burgosur” pas fatit, njerëzit kuturu!

Qepenat gërrnjarë s’i zgjojnë mè mëngjeset
të voglat gëzime, aq letargjike
spiraleve të dyshimit vazhdoj e endem
gllënqka jete që me fund pihen !

e thyer mbèrriti, erdh’ e pafaj
pranvera e vetmisë së madhe
si lulja qè nèn dèborè çel e vetmuar
Zhurmèn e saj do e pres tè kthehet rrèmbyer!

Inis A. Jorgo

ATDHEU

Të duash Atdheun,
do të thotë shumë:
të punosh për të,
të flijosh për të,
pa zhurmë!
1979

S’ishte hero, ishte vetëm NJERI
dhe shok nuk kishte një të dytë.
Foli kur heshtëm unë dhe ti,
sa çeli gojën, i mbyllën sytë…

LARGËSITË E ËNDËRRUARA

Gjithnjë i kam dashur largësitë me pamjen e tyre lirike që të shlodhin sytë. Janë tablo që të vinë përtej lumenjve, përrenjve, lugajave dhe maleve të Anamoravës kaltëroshe. Dhe kridhem në mendime: Çfarë deti është ky, shkuma e kujt ka qenë e ankoruar në gjenetikën time?

Verë dhe diell. Atje është fati më i virgjërt në të cilin kam nxituar dhe në të cilin kam shpresuar, mirëpo, kur çatis në afërsi të fushalogjeve të Anamoravës, ajo më ka dhënë kënaqësinë e vendeve të fshehura, në të cilat gjatë kam ndenjur dhe kam medituar për kotësinë e padobishme. Sepse, sa më shpesh kam ardhur, ende më shumë jam përmalluar, ndonëse fati ka qenë gjithnjë e më larg, tej largësive, i paaritshëm në cak!

Kush e di se si do isha vërsulur në atë mashtrim të përhitur. Thonë se peshku, kur zihet në karremin e mashtrimit, ka frikë, madje, edhe prej jetës së fluturës. Vetëm unë kam qenë i mashtruar, gjatë dhe dhembshëm, krejt, derisa s’e kam njohur si ka qenë fati i largësisë në zemrën time, i cili në djalërinë time më ishte kaq i largët… se  rrahjet e tij më ishin të huaja.

Moteve, pse kaq shumë po më zjarrmon djalëria?

SHPIRTI

– Tim ungji, Abdullah Sylës (1870-1912)-

Njeriu, më të shpeshtën e rasteve, thonë se i sëmbon loçka e shpirti e, që para saj, s’pyetet fare.

Çka është me të vërtetë shpirti? Prej çka është ndërtuar dhe çfarë është materja e tij dëshmuese? Epo, çfarëdo qoftë, në atë pjesëzën e tij psikologjike vendoset mjegulla, pikërisht sikur në vjeshtë vendoset gjithë mbushullimi i gjelbërimit në lugjet e luginat e stërthella të bjeshkëve. Të gjitha ato gazele të suvalëve dhe shkumëbardhat e freskisë së përroit, tulaten aq mirakëndshëm, deri në magjepsjen e shpirtit… I tillë është shpirti i munduar dhe i lumtur i njeriut, i kësaj qenieje të përsosur.

Në të nuk ka bukuri, as shëmti, po vetëm mjegullnajë. Shkretëtirë dhe dëshpërim! E  mjafton vetëm një çikëz, sall një fjalë e ngrohtë që erërat e jetës të fryjnë dhe ta bartin atë tis mjegulle dhe do të shihni si do të shkëlqejë në një shndritje arkadike me kënaqësinë e fatit të dritës… Prandaj, kur rastësisht ndeshemi në njeriun e halinosur, bëhemi të gatshëm ta gjejmë fjalën e vërtetë se si shpirti tij të parajsohet…

Dhe në shpirtin tim ka dhe do të ketë një fashë mjegulle, një lifqer fati.

Trimi, thonë, fishekun e fundit e ruan për vete…

KUR TË NISESH NËPËR BOTË…

E madhe është bota dhe e pakuptueshme. Kur të nisesh nëpër botë, mos e hidh shikimin vrikthi në largësi! Mbaji sytë përdhè, ku i ke dhe gishtat. Vetëm në çastet e pushimit, në vështrimin e parë, ngulite thellë shikimin, por, deri sa të rrugëtosh, kthehu ta shikosh edhe gjurmën tënde. Ndoshta s’je i vetmi që në të njejtën rrugë ke kaluar edhe atëherë kur nuk sheh askënd, asgjë prej gjëje që s’do të të përgjëronte fare, që do të të paralajmëronte për të atë, të kudogjendurin, se aty është i pranishëm dhe ai tjetri, ndaj, dysho bindshëm! Ndoshta nuk e ke njohur gjurmën, e cila, pikërisht ty ta kanë gjahtuar për të të futur në dhokan.

Të shkosh nëpër botë, do të thotë të pështjellohesh në hapësirën e zbrazët, duke mos e gjetur vetveten… ah, është humbje pa fjalë. Prandaj, kujdes në çdo shikim! Dhe shiko edhe përmbrapa! Mbase, mund të jetë, kushedi, në gjurmën tënde dhe ti e njeh  dhe e gjen vetveten e pastaj kthehesh prej nga je nisur. Frikësimin tënd askujt mos ia rrëfe as me pëshpërimë… kush të dojë le ta lëçisë nëpër ninëzat e syve të tu!

Kujdes kur të nisesh nëpër botë! Fute dritën në zemër, hape katinarin e heshtjeve dhe unazën le ta ruajë gjarpëri i shtëpisë, peng – libreto për gjenealogjinë e ujit! Deti këndon në zemrën tënde…

S’E KALOVA RRUGËN TËNDE!

Nuk je i detyruar aspak të bisedosh, nëse besimin e bart thellë në shpirt. Vetëm atij jepi leje, se ai do të të shpjerë në sarajin e besimit. Atje do ta përjetosh këngën, të cilën asnjëherë s’do ta mbash ndër mend, po as do ta harrosh kurrë. Përngahera do të përkujtohesh se ke qenë, je e do të jesh e Ti bëhu i “pendueshëm” dhe mos u lavdëro se ke qenë ai që ke qenë: i paepur, i pathyeshëm, granit dhe i palakueshëm. Vetëm nëse dikush të shquan, në mënyrë lakonike përgjigju: Po! Jam i tëri dhe i bëri, poet me taban!

Аi që ka intelektin e të kuptuarit, do ta marrë vesh seriozisht, ndërsa ai që nuk ka haber, s’do ta kuptojë as me shpjegime të stërgjata. Sepse, në se i beson vetëm besimit tënd në vetvete, atëherë edhe të tjerët do të të besojnë. Vetëm mosbesimtarët ndahen zëshëm në sinore arash në përkatësinë e tyre, përderisa shpirtin e nuk dijë se ku e kanë?!

Në rrugën e jetës mua mos më beso fare, sepse unë asnjëherë s’e kalova rrugën tënde të ferrit nëpër kampet e tmerrit të Spaçit e Qafë-Barit, siç e pasqyron nëpër faqet e librave të burgologjisë…

Amen!

LUTJE PËR TY, O LUM POETI!

– Latif Berishës (1931-1999)-

Kur të ecësh rrugëve tokësore, mos harro qiellin dhe lakadredhimet e pëllumbave të bardhë nën retë muroshe. Atëherë vështro ndonjë shembje të papritur në vetë njeriun, mbuluar nga drita e yjve. Yjet nuk janë vetëm për poetët. Yjet janë gjerdan me margaritarë të çmuar në qafën e kaltërt të vashëzave qiellore. Velloja e tyre e vetme është drita e zbehtë e hënës. Prandaj, o njeri i mirë, gjithmonë bëhu i kujdesshëm në mes të tokës dhe qiellit! Pikërisht aty është jeta jote e, kur të të vijë, larg qoftë, koha e kobshme, toka e qielli edhe ashtu e kështu e kërkojnë hisen e tyre. Toka, natyrisht truin, qielli shpirtin. E po, ku jemi?…        Si ta them me drejtpërsdrejti, o lum poeti, o lum rrëmeti? Me çka nipërve e stërnipërve tanë do t’ua dëshmojmë ekzistencën tonë? Ose do të ngelim në atë mençurinë e pazgjidhshme: Vallë, kush është më e vjetër, veza apo pula?

Ja, kështu, o njeri i mirë! Tani më thuaj ti mua, ku dhe si duhet të vemi nëpër jetë? Mundet me lëvizjen e duarve, sepse tepër jam i sigurt tek Ty se ku do të arrijmë. Kush është i mençur, e kupton vetë…

E, për Ty, thonë filozofët, nuk ka Tokë të Premtuar! Të gjeta, i plotpërhirshmi poet, në Tri gota:

“N’livadh të jetës tri gota i gjeta,

Dy janë të mbushuna, asht bosh e treta…

Të parën e mora, në buzë e afrova,

Ish’ idhtë si pelini, mejherë e largova…

Të dytën e mora, me gjuhë pak e preka,

Prej s’ambli më dogj, mejherë e hjeka…

I zbraza të dyja në të tretën gotë,

U ba idhtë e ambël, si asht vet’ kjo botë…”

… Ave, i pavdekshmi Poet! Ave!

PËRPIQU…

– Mikut tim, Lulzim Logu, Tropojë-

Përpiqu ta kuptosh atë çka e ke më pranë! Ndoshta jetën ta stërmbush me gëzim, ë?… Atë çka e ke më të largët, kushedi, jeta ta merr e të mbjell në të thellin trishtim…  Prandaj, kujdes në çdo tentim! Ndonjëherë, më e afërta është më e largët e, ke parë ti, ndonjëherë, e përtejshmja – më përpara: hipermetropi.

Përpiqu! Përsiat!

Mos lejo, me çdo kusht, që të ngashërejnë dhe të të futin në grindje por, për të gjithë merr vendimin dhe gjykimin e mprehtë e përfundimtar e, nëse e meriton patjetër, mos hiq aspak dorë!

Ta kesh në dijeni, vëth në vesh, se këshilla ime s’është përfundimtare.

Kërko nga stërgjyshe Urtia: “Pvet Kolë e Metë, bôn si të dijsh vet!”

Çohu këngëtar! Kështu e lëshonte kushtrimin poeti i pafat mbarëkombëtarë, L.B., në vjershën emblematike “Kangëtarit”, në strofën e pestë:

“Këndo kangëtar, këndo, se kanga e jote

asht nxitje e madhe për ngritjen e botës së re,

këndo, se e presin zemra dëshirëplote

jehonën e saj, ma të amblën mbi dhe…”

DITA E RE – FATI I RI

– Sime bijë, Jehonës-

Çdo ditë e re është fitore, po aq edhe njëfarë zhgënjimi! Nëse e përmbarojmë punën e filluar, mund të jemi të kënaqur me fitoren, por ne lodhja na paralajmëron se jemi të rraskapitur dhe të munduar e ia futim gjumit, në të cilin endemi ëndërrave të bardha e të mëndafshta.

Ditën që e mbarojmë me buzëqeshje kaltëroshe, le të jetë fitorja jonë më e madhe, me melodi e simfoni jehonash. Të jehonshme…

Kur të zgjohemi të sëndisur, lemë vend dhe për pak ide e shikojmë diellin, bimët, i dëgjojmë zogjtë, kandrat dhe pyetemi për ditën e tyre të re, pas natës së pagjumtë. Në trupin e brishtë të fluturës është ndalur frika e njerëzimit. Ai asnjëherë s’është i sigurtë. Në të gjithmonë përgjojnë sytë e uritur. Prandaj frika e tij është e madhe.

Rrymimin e ajrit, si vetë freskinë e mëngjesit, shikimin që mundemi t’ia drejtojmë dikujt, mendimin pozitiv që, gjithashtu, mundemi t’ia dërgojmë larg dhe një të panjohuri, le t’i përcjellim këndshëm e me mirësjellje njerëzore, stërpikur me polenin e luleve. Ai pluhur i imtë i jep krahë si të mundet dendësisë, për t’i shërbyer verës. E dëgjojmë atë mendim të brishtë, se dikush do t’ju dëgjojë patjetër dhe do të fluturojmë në lulen e ndonjë zemre.

Dhe ne jemi pluhur në gishtat e dikujt…

Nuk është sukses që ditën e re ta fillosh me buzëqeshje, përkundrazi, të presësh paqësimin e saj.

Dhe poeti stisi një metaforë: “Kur buzëqeshin bukuritë – hapen sezamet!”

FRIKA KA LINDUR PARA TRIMËRISË

Asnjëherë s’do ta dija se a kam mundur? Frika ka qenë kaq e fuqishme, saqë, madje, as që e kam provuar. Tevonës vetë e kam analizuar ngjarjen: Ç’do të bëhej… po sikur të bëhej… ah, sikur të mos ishte frika! Frika përcakton e, ai që s’ka frikë, që në nisje e ka vetëpercaktuar Humbjen e Madhe…! Atëherë, si duhet përcaktuar përballë rolit dhe veprimtarisë tënde? Ose duhen lëshuar që të gjitha në të njëjtën radhë të kalojnë, si zogjtë e rrëzuar përtej pllakave të çelikëta të qiellit. Sepse zogjtë e dinë rrugën dhe pikëarritjet, por shumica e tyre ngordhin në hava. Disa, sikurse pikat e mëdha të shiut, pikojnë në ujërat e gjëra dhe qetësisht fundosen. Disa syresh kanë fatin e vuajtjes më të shkurtër dhe, sa çel e mbyll sytë, në çast i kapërdijnë peshqit e uritur…

Kështu është jeta e zogjve!

Lum për ata, krahët e të cilëve palohen në lutje nga lart e pikojnë kryengulthi të vdekur në tokën nënë e i bart era me amësimet e jugut.

Secilin e bart era e rrugës së vet. Krejtësisht, përderisa forca, dobësisht ka menduar për Zotin por, kur, i papërkulur i palon krahët mbi tunxhin e ujërave të thella, Zoti është fjala e parë në buzët e mavijosura…! Ja, kështu është njeriu. Si zogu! Rruga, gjatë së cilës shkon, është e pafund. Vetëm njeriu në atë rrugë është i qëndrueshëm prej frikës nga ujërat e mëdha dhe nga mospasja e krahëve për fluturim.

Mendja, njeriut i bëhet barrë e tmershme, sepse gjithnjë është në sprovë në mes të asaj që e ka bërë vetë atë dhe asaj tjetrës që ka mundur të bëjë e s’e ka bërë! Një frikë e këtillë gjithnjë e gjen vendin e vet tek njeriu… Por ndonjëherë frika bën çudira. Kalon në dëshpërim dhe e nxit njeriun të bëjë vepra të papërfytyrueshme. Kreshnikërisht! Merr mbi shpatulla një punë që meriton admirim. Dhe, përderisa të gjithë mburren me guximin e tij, ai, vetmitar dridhet, si thupra në ujë, nga vetëfrikësimi.

Këtë e kuptojnë vetëm ata, të cilët, në rrugën e vet kanë përjetuar lodhjen e krahëve mbi çivitin e deteve dhe, kur kanë vdekur edhe shpresat me përendimin e diellit, atëherë është shpalosur dhe gjerësia e butë e tokës së panjohur.

Kush e njeh këtë frikë, është vëllai im.

Vetëm prej tokës mund të fillohet.

Frika ka lindur para trimërisë.

Frika si numëron hapat…

^{Në Vendlindje}

^{E premte, 15/24 nëntor 2013}

Afrika e bardhë,

Mallngjyese si perëndimi i diellit

E freskët si vesa e mëngjesit

Ftyrëqeshun si foshnja e pafajshme

Afrika plot ngjyra.

Ti m’ ndalon frymëmarrjen,

m’ ban me qa, me qesh, me vrapue,

me ulërit pafund, sa me shembë qiellin.

Para teje ndjehem asgja.

Sa i vogël m’ duket mbreti para teje,

sa e pavlerë m’ duket madhështia e botës,

sa e zbehtë, e pakët drita e diellit

para shkëlqimit të syve të fmijëve  tu.

Shikimi i tyne ngulitës në zemër e në mendje

Të shkund, të ban të përmendesh.

Bebja e synit tand Afrikë asht ba njish me synin tem.

E tash unë shoh me sytë e tu, jo të mitë.

Tue t’kujtue me dhembje e dashuni,

Dhe me lotët që m’ bien mbi faqe,

due t’laj ftyrën tande të bukur.

Sa mall për ty !

              Tiranë, më 5 qershor 2020