Në përvjetorin e parë të ndarjes nga jeta, Sadija, bashkëshortja e Dritëro Agollit, ka vendosur ta përkujtojë shokun e një jete, duke botuar letërkëmbimin e tyre shumëvjeçar. E ka titulluar “Dashuri në moshën e Krishtit”, duke iu referuar moshës së Dritëroit, kur ata u njohën. Në këtë përmbledhje janë përfshirë letrat që Sadija dhe Dritëroi i kanë dërguar njëri-tjetrit në vitet e para të njohjes, por edhe më vonë për të kujtuar kohë të vjetra apo për t’i thënë njëri-tjetrit gjëra që nuk i thoshin dot me fjalë.
Libri është i pajisur me një parathënie të shkruar nga vetë Sadije Agolli, përmes së cilës ajo ndan me lexuesin dhimbjen, mungesën, një vit të gjatë dhe të vështirë pa njeriun e dashur. Ajo rrëfen copëza nga përditshmëria e tyre së bashku, por edhe kujtime të hershme, që tanimë, që Dritëroi nuk jeton më, i rikthehen si një film. Janë momente të bukura dhe të vështira, të cilat jo rrallëherë, Dritëroi i kthente në vargje. E tillë ka qenë edhe një grindje e 45 viteve të shkuara.
SADIJE AGOLLI
Harmonia familjare mund të prishet edhe nga një gjë fare e vogël në dukje, nga gjaknxehtësia, nga indiferenca, nga ndonjë veprim i pamenduar. Prandaj çifti, sidomos kur nuk janë njohur mirë, duhet të kenë kujdes të përbashkët. Po kujtoj një nga ngjarjet që më shkaktoi shumë dilema për zgjedhjen time. Kjo ka ndodhur 45 vjet më parë, ngjarje të cilën e kam gjallë edhe sot që kam mbushur 75 vjeç. Jetonim në apartamentin me dy dhoma dhe një kuzhinë të vogël në pallatin karshi ndërtesës së “Zërit të Popullit”, qysh në vitin 1965 kur u martuam.
Po e përshkruaj ngjarjen siç më ka mbetur në kujtesë. Duhet të kem qenë 27 vjeç, ndërsa Dritëroi, burrë i pjekur, 38-vjeçar. Elona ishte e vogël, e dërgoja në çerdhe. Sa kisha mbetur shtatzënë me Artanin, 2-3 muajshe. Pleqtë e Dritëroit, babai Riza dhe nëna Xhexhe (Hatixhe) që jetonin me ne, nuk ishin atë ditë në shtëpi, kishin shkuar nga vëllai i Dritëroit, Tajari, për drekë.
Sapo u ktheva nga shkolla e mesme “Partizani”, ku isha mësuese e gjuhës dhe letërsisë shqipe, e lodhur. Ngrihesha që në orën 4 të mëngjesit për të blerë qumështin, pasi zinim radhë. Ishin kohë të vështira për të siguruar ushqimet e ditës. Dritëroi si gazetar dhe poet ishte mësuar me një jetë të lirë prej bohemi. Erdhi i gëzuar me një shok dhe duke thirrur që sapo hapi derën e shtëpisë, m’u drejtua: -Ç’bën nusja ime e bukur, të lodhën nxënësit çamarrokë? Të kam sjellë dhe një shokun tim për drekë, se nuk kishte ku të shkonte i shkreti.
Sot jemi dhe vetëm, pa pleqtë, kështu që do të gëzohemi cazë. Verën e kam sjellë. Është verë Kallmeti, nga Shkodra, qyteti yt, që na përmend gjithnjë. Do të gëzohemi bashkë me Vangjushin (shoku i tij, Vangjush Zallëmi, gazetar te “Zëri i Popullit”). Kishin pirë disa gota konjaku në klubin e gazetarëve dhe ishin çakërrqejf e llafazanë. -Sa të shohim disa libra në dhomën tjetër, nusja ime përgatit tavolinën dhe na thërret për t’u shtruar të tre së bashku, që të gëzohemi në këtë kohë të mërzitshme. Dhoma e pritjes, siç e quanim, kishte një bibliotekë të pasur, sidomos me libra dhe revista në gjuhën ruse, me një raft me pasqyrë të madhe alla Burbone, franceze, me kolltukë të mëdhenj. Ishte dhe një akuarium me peshq të vegjël të kuq.
Unë isha aq e lodhur, sa doja vetëm të pushoja, të rrija shtrirë dhe mos të flisja. U ngrita nga krevati, shtrova tavolinën me ato ushqime që kisha përgatitur ndërsa shishet e verës i mora dhe i derdha në banje. U shtriva përsëri, pasi lajmërova Dritëroin për tavolinën e shtruar. Zhurmonin të dy, duke më lavdëruar për drekën. – Po shishet e verës ku janë? Mos u kanë dalë krahët dhe kanë fluturuar për në Shkodër ?! – bënte humor Dritëroi. Në dhomën e gjumit erdha në vete për atë që kisha bërë, por tani nuk ç’bëhej. Super lodhje nga puna, nga thashethemet për Dritëroin qejfli i pijes, që kishte disa ditë që pinte dhe binte në gjumë pasdrekeve, të tëra këto kishin bërë punën e tyre, derisa humba logjikën; isha edhe grua e re, pa përvojë.
Isha rritur në një familje kur përveç kafes, nuk pihej pije nga asnjëri. Nuk njihja zakonet e Shqipërisë jugore dhe sidomos të fshatrave. – Na nxirr verën tani, se nuk na shijon dreka e mirë që ke shtruar. Vangjushi i gjorë mezi ç’pret për të pirë gjakun e Krishtit – më fliste Dritëroi te krevati. – Unë e derdha në banje, atje i ke shishet – iu përgjigja me një farë ndrojtjeje. – Po unë i hapa shishet për të pirë verën me Vangjushin! Si mund t’i derdhësh në banje? – u nxeh Ai dhe më kapi për flokësh, duke më rënë dy shpulla të forta. Unë ngriva.
As nuk qava, as nuk bërtita, por vetëm qëndroja e ngrirë në krevat, pa lëvizur. Dritëroi mbeti në këmbë pranë meje dhe më shihte i hutuar. Vangjushin e dëgjova, që thërriti: “Ika unë Dritëro.” Dritëroi u hodh tek unë në krevat dhe më tundte, ndërsa unë kisha ngrirë, as lotë, as fjalë nuk nxirrja. Atëherë Ai u ngrit dhe u ngjit një kat më lart tek shoqja ime e shkallës, Xhina Tanini, gruaja e Niko Taninit. Me atë ndanim shpeshherë shqetësimet e jetës së përditshme. Kisha shumë vite, që nuk kisha provuar shpulla ose shkulje flokësh.
Babai ishte autoritar në shtëpinë me 10 fëmijë, por vetëm na bërtiste, na shante kur bënim prapësira, ose kur nuk shkonim në shkollë. Ai sa nevrik ishte, aq i dashur dhe fjalë të ëmbla na thoshte. Me nënën nuk e kishim dëgjuar të zihej. Mbyllej me atë në dhomë dhe i shprehte pakënaqësitë që kishte, shkarkonte lodhjen e ditës. Nënën e kisha parë të qante fshehurazi ose nxirrte rrobat tona dhe i lante në një legen të madh te rrasa e pusit. Aty me lodhjen e të larave, shkarkonte dufin e mbledhur nga ne fëmijët, nga im atë dhe nga të tjerët.
Porosia e vetme që më dha kur u martova ishte: “Mos mbaj në shpirt asgjë. Kur ke dëshpërim, nxirre jashtë, mos e mbaj brenda helmin, por përpiqu mos të shohin, se nuk arrin të shkarkohesh dhe të qetësohesh. Shko në ndonjë vend, ku të jesh vetëm me veten tënde, shaji, nxirre atë që të mundon”, – më kishte porositur ajo. Ashtu e ngrirë kujtoja vetëm nënën time, që i kishte bërë ballë jetës me 10 fëmijë. Çdo 1 vjet e gjysmë lindte mes dhimbjeve për të nxjerrë një krijesë, pale pastaj t’i mëkëmbte dhe t’i rriste; me një burrë fanatik që ia kursente fjalët e ëmbla, që punonte në shtëpi dhe në bahçe, madje gjente kohë të lirë për të mbjellë edhe lulet. Në atë gjendje më gjeti shoqja ime, Xhina, të cilën e thërriti Dritëroi.
Ajo erdhi e tronditur, se nuk kishte ndodhur asnjëherë që Dritëroi të ngjitej në apartamentin e saj. “Sadija është pak e sëmurë dhe nuk flet. Ulu, po deshe, poshtë, që ta shohësh, mos ka nevojë për ndonjë gjë – i kishte thënë”. Xhina sapo erdhi, u lëshua tek unë në krevat, më tundte, më fliste pa pushim, më përkëdhelte me fjalë dhe me duar. “Ja sa të bukura të janë bërë flokët e tua të zeza dhe kaçurrela. Fol një fjalë. Ke harruar të flasësh. Foli Xhinës tënde. Çfarë të ka ndodhur?”, më tundte ajo mbi krevatin bashkëshortor.
Ndërsa Dritëroi sillej vërdallë sa në dhomën e gjumit, sa në studio, duke marrë ndonjë libër a revistë në dorë. Atë natë, të vetmen gjatë 52 vjetëve, e kaluam të ndarë, në dy dhoma (nuk ishin pleqtë në shtëpi), pa fjalë. Këtë ngjarje ia tregova vjehrrës, Xhexhesë dhe nënës time Fatushe. Xhexheja më tha: “Edhe ti merr zjarr si pushka e jevgut”. Ndërsa nëna ime, si nënë më këshilloi: “Burri, sado i shkolluar të jetë, mbetet burrë, prandaj s’duhet t’ia prishësh, deri sa e detyron të të godasë. Ja, pse unë flas shpesh me vete. Ju shaj juve, të gjithëve. Edhe Qerimin (tim atë) e shaj. Shpërthe, asnjëherë mos mbaj në shpirt pakënaqësitë, pastro shpirtin, se vuan më shumë, e mbyll në vetvete dhe ngrin siç ke ngrirë ti.
I bën dëm edhe vetes, edhe Dritëroit që bëri gabim me ty. Kështu lehtësohesh dhe i sheh gjërat më me gjakftohtësi”, më foli ajo si filozofe, por këto leksione i kishte nxjerrë nga përvoja e jetës së gjatë me fëmijët dhe babain fanatik, dogmatik, i cili e mbante të mbyllur në shtëpi me ferexhe dhe perçe dhe më vonë me benevrekë e shami në kokë. Kjo histori u mbyll dhe nuk e kujtuam asnjëherë. Dritëroi i ka shprehur në shumë poezi gjatë viteve, përjetimet e veta për këtë ndodhi, që përsëritet në jetën e çdo çifti. Unë do të citoj një poezi, që më kujton ngjarjen: “Para dhe pas shkreptimës”, të cilën e zgjodha mes shumë poezive të tjera:
Para dhe pas shkreptimës
Një qetësi e tmerrshme ra mbi tokë
Dhe s’pipëtinë zogj e bar e gjeth
Veç kuvendonin kokë më kokë
Këto stratege shirash e rrufesh.
Pastaj e hodhi blozën errësira,
Çdo gjë e ndali frymën dhe u tkurr,
Veç ndonjë gur shkëputej nga rrëpira
Dhe ankthi i rëndë ngrihej si një mur.
Të dukej se në heshtje diçka ziente,
Të dukej se të fshehta ishin grindjet
Dhe pritej një tronditje të shpërthente
Dhe me rrëmbim të hynte gjer në indet.
Por shkreptiu dhe malet kryelartë,
Si perandorë u ngritën prapë në fron;
Kurorën e rrufeve, krejt të artë,
Me mburrje e treguan në horizont.
Dhe bari derdhi gjithë gjelbërimin
Dhe zogjtë derdhën këngë e ligjërim,
I verdhi ankth me heshtjen dhe trishtimin
Rrëpirave u shkrinë me nxitim.
Dhe burri la dyshimet dhe mërzitë,
Dhe gruan përqafoi në prag me mall,
Pas shpine mbetën zënkat dhe mëritë
Dhe dashuri e hershme u ringjall…
Çdo gjë e turbullt, e paqartë u qartësua,
Çdo grindje e mërzitshme mori fund,
Se tërsëllima me rrebeshe u lëshua
Dhe botë e vogëlsirave u shkund.
Ndofta ky është një nga ata sekretet kryesore të dashurisë së përjetshme, që më vjen në ndihmë edhe sot që jam në gjendje të vështirë shpirtërore dhe fizike. Ky është edhe sekreti i letërsisë që e ka frymëzuar dhe ka shkruar Dritëroi, që pëlqehet dhe lexohet nga shumë dashamirës të veprave të tij. Ai ka qenë njerëzor, që prekte shpirtin e njerëzve me gjithë veprën e tij, në poezi, në prozë apo në dramë, qoftë edhe në këtë letërkëmbim që do të lexoni, të shkruar 52-53 vjet më parë.
Nga ky letërkëmbim m’u zgjua kujtesa për një kohë, që e kisha harruar, kishte mbetur në sirtarët e trurit, të fjetura vite dhe vite me radhë. M’u zgjuan vitet e para të njohjes, të dashurisë në mes dy të rinjve në botën e madhe dhe në kohë krejt të ndryshme nga kjo e sotmja. Në ato letra, të dashur lexues, do të gjeni naivitetin, sinqeritetin, modestinë, intimitetin e dy të rinjve, që kanë vendosur të lidhin jetën, fatet e tyre të përbashkëta në njësh. Në ndihmë më vjen përsëri Dritëroi me poezinë e tij “Letrat”, i cili duke pasur dhe fatin e një jete të gjatë, duke qenë i mençur, i ditur, filozof, nuk ka lënë pa cekur edhe atë, që duket e parëndësishme, që ka kapur me penën e tij gjithë dukuritë njerëzore, natyrore, shoqërore…
Letrat
Kur dashuroheshim në kohën tonë,
Kur tretesha dhe digjesha për ty,
Nga njëri-tjetri letrat vinin vonë,
Kalonte dhe një muaj apo dy.
Po ndofta dashuria mbahej gjallë,
Se zjarrin mbanin letrat në udhëtim,
Me biçikletë a mushkë apo me kalë,
Me vapë e shi, dëborë dhe thëllim.
Kur dashuroheshim në kohën tonë,
Me zor na vinin letrat fshat-qytet
Nuk kishim nëpër dhoma telefonë
Dhe në ëndërr nuk kishte faks dhe internet.
Megjithatë, më mirë që nuk kishte
As telefon, as internet, as faks,
Se fjalë e nisur shpejt dhe mund ta vriste,
Një dashuri të vjetër për një çast.
Dhe ja, përsëri më vjen në ndihmë Dritëroi, i cili më jep frymë dhe kurajë për të jetuar, për të punuar, për t’u hidhëruar, por edhe për t’u gëzuar me dorëshkrimet që ruajti, i sistemoi, i përgatiti, madje, shpesh dhe i emërtoi me titullin, siç ka bërë edhe me këtë libër. Në heshtje ka punuar, i ka lexuar këto dorëshkrime dhe i sistemuam bashkë. Ai më shihte, se unë isha e ngarkuar me punë dhe probleme të ndryshme të shtëpisë, jashtë shtëpisë, me daktilografimin e romanit “Arka e Djallit”, të artikujve që shkruante pa mbarim, punonte i vetmuar.
Emocionet e ngjallura nga leximi dhe sistemimi i tyre, i mbante për vete. Ne nuk vuajtëm asnjëherë nga boshllëku, përkundrazi nuk kishim kohë të lirë për t’u sorollatur kot. Për të mbaruar punët dhe dosjet, që ka lënë, duhet një institut me drejtori të veçanta, pasi i ka të fushave të ndryshme. Edhe këto dosje që gjeti Elona, u hapën kur ende ishim në jerm, kur na ndiqte Dritëroi me hapat e tij të javashme. Kur hap dosjet, ndjej dhimbje të thellë, të papërshkruar, e kam të vështirë të shkëputem qoftë ditën, qoftë natën, me gjithë ilaçet e shumta, që pi.
Vdesin pleq, vdesin të rinj dhe të reja nga aksidente apo sëmundje të rënda, vdesin fëmijë, shuhen deri sa japin frymën e fundit të moshuar mbi 80-90 vjeç… Secili lë pas dhimbjen, një plagë të hapur, që ngacmohet vazhdimisht nga kujtimet, mbresat, nostalgjitë, me vdekjen asnjëri nuk mësohet. Edhe unë nuk po mësohem dot. Nuk kam dëshirë të dal, të pres dhe të përcjell njerëz, e ndjej veten më mirë në vetminë time, të hedh shënime, të shfletoj dosjen e letërkëmbimit, librin me poezi “E bukura lozonjarja, tokësorja grua” dhe çdo gjë që ka lidhje me Dritëroin… Kjo më qetëson. Pi kafe dhe cigare pa mbarim, megjithëse përpiqem t’i rralloj. Mendoj si do ta përjetonte Dritëroi vdekjen time.
E di, se megjithëse i dobët fizikisht do të shkruante poezi të bukura për jetën dhe vdekjen, për lindjen dhe ngrysjen e ditës, për zogjtë dhe lulet, për fluturat. Do të shkruante, megjithëse gishtërinjtë i kishte të shtrembëruar nga stërmundimi i një jete të tërë. Megjithatë, unë nuk e prisja të vdiste. Shpeshherë e kisha parë në gjendje më të vështirë, me tension shumë të ulët, me frymëmarrje shumë më të rënduar, me duar që i dridheshin, me kokë të vendosur mbi dy jastëkë, ndërsa në datën 3 shkurt ishte i qetë, i qartë në mendime, me një fill humori për politikën e ditës dhe infermieret, që i shërbenin.
Prandaj m’u mbush mendja gjithë këto muaj se Ai vendosi vetë të largohej nga kjo botë, kur unë dhe fëmijët nuk ishim pranë tij. Ai donte të vdiste i bukur, siç vdiq. U drejtua në krevat, kokën e rënduar nga mendimet e vendosi në mes të jastëkut, buzët i la pak të hapura me një nënqeshje…
Kjo më qetëson dhe them, se duhet të forcohem, që të arrij me aq sa nuk kam humbur mendjen, të botoj disa vepra që ka lënë: Letërkëmbimet “Dashuri në moshën e Krishtit”, Publicistikën, që mund të dalë në shumë vëllime, romanin e pambaruar “Vrasja e kukuvajkës”, Albume me fotografi e jetëshkrimin e tij. Por për Dritëroin kanë shkruar dhe kanë folur shumë, kanë shkruar poezi, që mund të përmblidhen në disa vëllime… Për ta mbyllur këtë pasthënie, të shkruar me shumë vështirësi, kam zgjedhur këto tre poezi:
Të marrtë dreqi Sadije,
Të marrtë,
Më bëre të qaj me lot,
Por edhe më çmalle shumë
Me një Dritëro TENDIN që s’e njihja deri sot,
Po më bëre që ta njihja edhe unë nga ti,
Më e besueshmja, njeriun më njeri.
Edhe mua mu mbushen syte me lot kur lexova kete shkrim teper njerezor te Sadijes, por jeta keshtu eshte, vijme dhe ikim nga kjo bote dhe vec kujtimet mbeten. Dhe Sadija ka plot prej tyre dhe po i ndan me ne.
Shumë i shtrenjtë,
jam e sigurt se do të çmendem sërish. Ndjej se nuk mund të kalojmë një tjetër nga ato periudha të tmerrshme. Dhe kësaj here nuk do të mund të shërohem. Filloj të dëgjoj zëra, nuk arrij të përqendrohem. Kështu që unë bëj atë që më duket gjëja më e mirë. Ti më ke dhënë lumturinë më të madhe të mundshme. Ti ke qenë në çdo kuptim për mua gjithçka që një njeri mund të jetë. Nuk mendoj se dy njerëz mund të ishin më të lumtur derisa erdhi kjo e keqe e tmerrshme. Nuk mund të luftoj më. E di që po të shkatërroj jetën, se pa mua iti nuk mund të punosh. Dhe do ta bësh, e di. Shiko, nuk arrij as që të shprehem mirë. Nuk arrij as të lexoj. Ajo që dua të të them është se të kam borxh gjithë lumturinë që kam pasur në jetën time. Pate durim të pafund me mua, ishe tepër i mirë. Unë dua të të them se – të gjithë e dinë këtë. Nëse dikush mund të më shpëtonte, ishe ti. Gjithçka më ka braktisur, përveç sigurisë së mirësisë sate. Nuk mund të vazhdoj të të shkatërroj më jetën.
Nuk mendoj se mund të ketë pasur dy njerëz më të lumtur se ne.
V.
Ky është shënimi i trishtuar, por intensiv i lamtumirës për bashkëshortin e saj Leonard që Virginia Woolf shkroi në mëngjesin e 28 marsit 1941 pak para se të largohej nga shtëpia për t’u hedhur në lumin Ouse me xhepat e saj plot me gurë./Përktheu Skënder Buçpapaj
Abdullah Sidran (2 tetor 1944 – 23 mars 2024), i referuar shpesh me pseudonimin e tij hipokorist Avdo, ishte një poet dhe skenarist boshnjak. Ai konsiderohet të jetë një nga shkrimtarët më me ndikim si në Bosnje dhe Hercegovinë ashtu edhe në ish-Jugosllavi.
Sidran është më i njohur për shkrimin e librit me poezi të vitit 1993 Sarajevski tabut, si dhe skenarët për filmat e Emir Kusturicës A ju kujtohet Dolly Bell? (1981) dhe Çmimin e Akademisë nominuar Kur babai ishte larg për biznes (1985). Ai ishte anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Bosnjë-Hercegovinës.
Jeta e hershme dhe familja
Abdullah Sidran, i dyti nga katër fëmijët, lindi në Sarajevë gjatë Luftës së Dytë Botërore, më 2 tetor 1944, megjithëse disa burime e japin në mënyrë të pasaktë datën e lindjes së tij si 29 shtator 1944. [citimi i nevojshëm] Ai lindi nga prindër myslimanë boshnjakë; babai Mehmed Sidran (1915–1965) ka lindur në Kiseljak dhe ka punuar si bravandreqës në një punishte hekurudhore, ndërsa nëna e tij Behija (e mbilindja Jukiq) ishte shtëpiake. Sidran kishte tre vëllezër e motra Ekrem (lindur 1942; i ndjerë), Nedim (lindur më 4 shkurt 1947) dhe Edina (lindur 1953). Ai u emërua pas xhaxhait të tij nga babai, një tipograf dhe kompozitor, i cili vdiq në vitin 1943 në kampin e përqendrimit në Jasenovac. Rrënjët e familjes Sidran dalin në fshatin Biograd afër Nevesinjes, Bosnjë dhe Hercegovinë. Gjyshi nga babai i Abdullahut, Hasan Sidran, u zhvendos në Sarajevë nga Beogradi në vitin 1903.
Jeta personale
Pasi kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij në Sarajevë, Sidran jetoi në Gorazhde përpara se të shpërngulej në një fshat të vogël afër Tešanj.
Në vitin 2019, Sidran, së bashku me rreth tridhjetë intelektualë botërorë u takua me presidentin francez Emmanuel Macron. Një takim i intelektualëve botërorë me Macron-in u iniciua nga filozofi, shkrimtari dhe gazetari i shquar francez Bernard-Henri Lévy.
Sidran vdiq në Sarajevë më 23 mars 2024, në moshën 79 vjeçare pas një periudhe të keqe shëndetësore. Menjëherë pas vdekjes së tij reaguan shumë politikanë dhe figura publike të shquara boshnjake dhe shprehën ngushëllimet e tyre.
Punimet
Veprat kryesore të Sidran përfshijnë Šahbaza, Kocka dhe mishi, Varri i Sarajevës (Sarajevski tabut), Pse po fundoset Venecia (Zašto tone Venecija), disa libra me poezi dhe skenarë për filma nga ish-Jugosllavia, si p.sh. si ju kujtohet Dolly Bell? (1981) dhe Kur babai ishte larg për biznes (1985), me regji nga Emir Kusturica,dhe Kuduz (1989), me regji nga Ademir Kenović. Kur babai ishte larg në biznes u nderua me Palmën e Artë në Kanë dhe u nominua për një çmim Oscar për filmin më të mirë në gjuhë të huaj në 58-të çmime të Akademisë.
Veprat e zgjedhura
Šahbaza (Sarajevë, 1970)
Potukač (Zagreb, 1971)
Kost i Meso (Sarajevë, 1976)
Dječija bolest: Otac na službenom putu: pjesë teatrale (Sarajevë, 1983),
Otac na službenom putu: skenar (Beograd, 1985)
Bolest od duše (Nikšić, 1988)
Sarajevska zbirka, izabrane pjesme (Sarajevë, 1991)
Sarajevski tabut (Sarajevë, 1993)
Planeta Sarajevo (Stokholm, 1995)
Zdravo Bosno, stižem iz Sarajeva: Udhëtim (Tuzla, 1996)
Zašto tone Venecija (Sarajevë, 1996)
Sarajevska zbirka i drogës pjesme (Sarajevë, 1997)
Sarajevska zbirka (Sarajevë, 1999)
U Zvorniku ja sam ostavio svoje srce: pjesë teatrale (Tuzla, 2002)
Kuduz, skenari (Zenica, 2003)
Sjećaš li se Doli Bel (Sarajevë, 2003)
Tvrđava Meše Selimovica: dramatizimi dhe skenari (Sarajevë, 2004)
Izabrana djela 1-5 (Tuzla, 2004)
Morija (Sarajevë, 2006),
Pjesme poslije rata (Sarajevë, 2006),
Izabrane pjesme (Beograd, 2007),
Dobročinitelj (me Mersad Berber, Sarajevë, 2008)
Suze majki Srebrenice (Sarajevë, 2009),
Otkup sirove kože (Beograd, 2011),
Oranje mora: tekste gazetareske (Sarajevë-Zagreb, 2016),
A Nurija veli: tekste gazetareske (Sarajevë, 2021)
Çmimet
Çmimet dhe mirënjohjet letrare
Çmimi Vjetor i Shoqatës së Shkrimtarëve të Bosnjë-Hercegovinës (1979)
Çmimi vjetor i kompanisë botuese Svjetlost (1979)
Çmimi Jovan Jovanović Zmaj – Matica srpska (Novi Sad, 1980)
Çmimi i Gjashtë Prillit të Sarajevës (1986)
Çmimi për Lirinë e Fjalës dhe të Shprehjes i Fondacionit për Lirinë e Fjalës dhe Shprehjes, (SHBA, 1993)
Çmimi i Lirisë i Qendrës PEN të Francës (1994)
Premio letterario della Fondazione Laboratorio Mediterraneo 1996.
Çmimi Skender Kulenoviq, 2002
Çmimi Vjetor i BZK Preporod, 2002
Bosanski stećak – Çmimi i Shoqatës së Shkrimtarëve të Bosnjës dhe Hercegovinës për vepër jetësore (2004)
Premio letterario dedicato a Umberto Saba (Trieste 2005)
Pllakë e madhe e Kantonit të Sarajevës (2006)
Çmimi Muradif Ćato (2016)
Çmimi Ali Podrimja (2021)
Çmimet dhe mirënjohjet e filmit
Golden Arena, Festivali i Filmit Jugosllav në Pula për skenarin e filmit A ju kujtohet Dolly Bell?
Golden Arena, Festivali i Filmit Jugosllav në Pula për skenarin e Kur babai ishte larg për biznes
Golden Arena, Festivali i Filmit Jugosllav në Pula për skenarin e Kuduzit
Çmimi Vjekoslav Afriq, për kontribut në kinematografinë jugosllave
Felix, çmim i Akademisë Evropiane të Filmit, për filmin Kuduz
Kaciga celjskog viteza, për filmin Rrethi i përsosur
Luani i Artë i Festivalit të Filmit në Venecia për filmin A ju kujtohet Dolly Bell?
Palma e Artë, Festivali i Filmit në Kanë, për filmin Kur babai ishte larg për biznes
Nominimin për Oscar për filmin më të mirë në gjuhë të huaj, për filmin Kur babai ishte larg për biznes
Para 180 vjetëve, në fshatin arbëresh Strigari (San Kozmo Albaneze), me një natyrë pitoreske, plot kontraste ngjyrash, që të sjell ndërmend Shqipërinë, më 6 mars 1844, nga Mikelanxhelo Serembe dhe Maria Tereza Toçi, do të lindte një fëmijë që u pagëzua me emrin Zef. Më vonë bashkëvendasit do t’i ngjisnin llagapin Ruvec.
Ky fëmijë do të bëhej poet dhe madje një poet i shquar. Ky poet do t’i përkiste drejtimit letrar të romantizmit, në formën që drejtimi në fjalë mori tek arbëreshët, drejtim që do të ishte një degë e romantizmit shqiptar të Rilindjes.
Zef Serembe do të thellonte atë frymë moderne që kishte sjellë për herë të parë Jeronim de Rada në letërsinë arbëreshe. Ai do të shprehte prirjen lirike të kësaj letërsie. Ai do të ndizte në poezinë e vet dy vatra qendrore tematike, temën e lirisë (të atdheut të stërgjyshërve, Shqipërisë, të vendlindjes, Italisë, të popujve të tjerë si Greqia, të individit dhe temën e dashurisë (erotike, po edhe gjithënjerëzore).
Me kultin e Atdheut dhe të lirisë ishte i afërt me poetët e tjerë arbëreshë dhe shqiptarë të Shqipërisë të letërsisë së Rilindjes dhe gjithashtu me heroin lirik tribun dhe flamurtar, zëdhënës i bashkësisë. Po pranë atij kulti do të pohonte kultin e gruas dhe të ndjenjës, i spostuar në plan të dytë në letërsinë shqiptare të Rilindjes, ashtu si problemet ekzistenciale të jetës dhe të vdekjes, të së mirës dhe së keqes, të domosdoshmërisë dhe lirisë, të së drejtës për lumturi, të marrëdhënieve midis Perëndisë dhe njeriut.
Pranë heroit tribun, luftëtar, afirmohej individi me botë ideoemocionale më të gjerë se mjedisi, që hynte në luftë me atë mjedis, një konflikt ky tipik për romantizma të tjerë më të zhvilluar europianë si romantizmi francez, anglez, gjerman, romantizma që ndryshonin thellë nga romantizmi arbëresh dhe shqiptar, madje edhe nga romantizmi italian me elemente klasicizmi.
Për herë të parë Serembeja sillte në romantizmin arbëresh (dhe shqiptar) “brengën e shekullit”, “etjen për pafundësi”, madje edhe titanizmin, të gjitha këto karakteristike për romantizmin e Evropës Qendrore.
Zef Serembeja, pra, ishte një poet atipik për romantizmin arbëresh dhe shqiptar, po tipik i romantizmit evropian.
Në të vërtetë, poezia e tij, në thelb lirike, e ndryshme nga lirizmi i ndërthurur me epizëm dhe dramatizëm i bashkëkohësve të tij De Rada, Dara, Santori e arriti nivelin estetik të letërsisë evropiane bashkëkohëse, siç e pranuan autorë të ndryshëm të kohës arbëreshë, shqiptarë, italianë dhe bashkatdhetarja e shquar e poetit, e lindur në Rumani, Dora d’Istria, siç do ta pranonin shumë më vonë (në shekullin e njëzetë dhe të njëzetenjëtë) poetë dhe kritikë të atdheut të origjinës dhe studiuesja ruse, Serkova.
Pra, origjinaliteti dhe niveli i lartë estetik i krijimtarisë së Serembes u pranuan që në gjallje të tij, përmes velit të përkthimit italisht të botuar më 1883 dhe përmes ndonjë vjershe të rrallë të botuar arbërisht.
Megjithatë, forma e lartë e poezisë së tij fsheh ende thesare të panjohura. Këtu del edhe një problem nevralgjik. Deri në ç’pikë botuesi i vjershave të tij në arbërisht, nipi Kozmo Serembe i qëndroi besnik origjinalitetit të ungjit?
Ndonëse vetë botuesi pretendon se nuk e preku materialin poetik të mbledhur (përveç heqjes aty-këtu të ndonjë barbarizmi) gjuha e botimit të vjershave më 1926 është tepër e afërt me gjuhën e Shqipërisë, duke përfshirë fjalë që poeti zor që t’i dinte. Prandaj hipoteza për një manipulim dhe deformim të vjershave origjinale, e hedhur për herë të parë nga studiuesi Dhimitër Shuteriqi më 1961 dhe e mbështetur më vonë nga studiuesi arbëresh Belmonte, sipas të gjitha gjasave, qëndron, ndonëse më vonë atë do përpiqet ta hedhë poshtë studiuesi Domeniko Kasiano (po i vetmi argument i tij është shumëllojshmëria e burimeve ku u mbështet botuesi, gjë që do ta vështirësonte mjaft manipulimin, po s’do ta bënte të pamundur).
Zbulimi i mjaft dorëshkrimeve autentike të Poetit (gjithsej nëntë) do t’i ndihmonte mjaft studiuesit në këtë pikë.
Gjithashtu, niveli i lartë i mjaft vjershave, si dy elegjitë (të quajtura kryevepra të tij nga studiuesit) dhe sonetet do të dëshmonte në favor të një prekjeje të sipërfaqëshme, meqenëse një poet minor, siç ishte botuesi Kozmo, domosdoshmërisht do t’i dëmtonte këto vjersha duke i ndryshuar.
Rreth Poetit dhe krijimtarisë së tij janë krijuar gjithashtu legjenda, si legjenda e poetit improvizues, indiferent ndaj fatit të krijimtarisë së tij, legjendë që u pranua edhe nga studiuesi Eqrem Çabej në studimin e tij për romantizmin shqiptar. Po fakte të mëvonshme kanë dëshmuar se Poeti, ndonëse ishte vërtet edhe improvizues qe edhe artist i limës që punonte me fjalën, duke krijuar variante të ndryshme të poezive të tij dhe gjithashtu kujdesej që vepra e tij poetike t’i shkonte publikut, jo vetëm të bashkëvendasve, po edhe të përtej kufijve, siç dëshmojnë botimet e tij në Amerikë (“Sonete të shumëllojshme”, “Ushtari shqiptar”, “Zotit”).
Një legjendë tjetër qe ajo e poetit indiferent ndaj problemeve sociale të kohës, legjendë e pasaktë, siç dëshmojnë vjershat e tij italisht me problematikë sociale, të përfshira te “Sonete të shumëllojshme”. Po problematika sociale, duke mos iu përgjigjur vokacionit të thellë të Poetit, u ka dhënë jetë artistike vetëm disa vargjeve të shpërndara të krijimeve italisht të Serembes, si vargjet rrënqethëse që mbyllën poezinë “Një taksidari”.
“Po Italia do të bëhet shtet i madh/
Ç’e ha meraku atë për kë ka uri?”,
vargje vërtet të forta, po që stonojnë me retorikën e pjesës tjetër të poezisë, ideja e së cilës ishte e fuqishme, po nuk arriti realizimin estetik.
Mbi krijimtarinë e Serembes, vizionin e tij të jetës, pati edhe gjykime kontradiktore: disa studiues si Zef Skiroi i Ri e quajtën poetin si të nënshtruar, ndonjë tjetër që i përkiste atdheut të origjinës shkon deri aty sa i atribuon “aspirata revolucionare”, ndonjë studiues si Ali Xhiku e ekzagjeron ndjenjën fetare të Poetit, duke e quajtur mistik dhe fatalist, ndonjë tjetër si Razi Brahimi mendon se ai arriti në ateizëm.
Mendojmë se këto janë gjykime të skajshme, poeti qe rebel edhe në plan social, po nuk arriti, madje as te socializmi utopik i bashkëkohësit Vinçenc Stratigo; arrin të rebelohet kundër klerit, Vatikanit, madje edhe vetë Zotit, po nuk e vë asnjëherë në dyshim ekzistencën e këtij të fundit dhe për këtë dëshmon edhe vjersha e tij më kryengritëse “Zotit”, ku ai i drejtohet në mënyrë protestuese, Perëndisë si një Job i ri, po e pranon si një fuqi të njëmendtë dhe personale dhe nuk e sheh si forcë të verbër, siç do të bënte përkundrazi me “natyrën njerkë” ateisti Leopardi, të cilin Serembeja e njihte dhe e nderonte, siç dëshmon vjersha kushtuar atij.
Edhe pesimizmi i Serembes s’do ta arrinte kurrë thellësinë e pesimizmit të Leopardit. Zefi s’e humbet kurrë besimin në vlerat etike njerëzore dhe dashurinë për jetën: ai beson në progresin njerëzor dhe në solidaritetin midis njerëzve, gjithashtu besimi në çlirimin e atdheut të të parëve qe për të, gjatë gjithë jetës, një yll ndriçues edhe në vitet e fundit, kur mendjen e tij e pushton gjithnjë e më tepër terri i marrëzisë.
S’duhet lënë pa përmendur si një dukuri e skajshme në studimet serembiane, mendimi i shfaqur nga studiuesi Anton Berisha që çuditërisht vë në dyshim literalitetin e poezisë së Serembes dhe e quan atë një poet më të ulët nga niveli ndaj bashkëkohësve të shquar De Rada, Dara, Santori dhe madje edhe ndaj folklorit arbëresh.
Me gjithë respektin që ushqejmë për këtë studiues, s’mund ta pranojmë kurrsesi këtë tezë të tij që në fakt nuk mbështetet në argumenta bindëse. Studiuesi nuk merret, për ta provuar atë, në analizën estetike të vjershave që janë quajtur si të mirat e Poetit (dy elegjitë dhe disa nga sonetet), po përmend disa vjersha të rinisë së parë të tij. Madje, ai lë mënjanë disa vjersha mjaft të bukura patriotike si “Rrutullupë”, “Për vdekjen e Pjetër Irianit”.
Sikur kjo tezë, që e përmbys krejt gjykimin për Poetin, t’i përgjigjej realitetit, do të mbetej një enigmë entusiazmi i mjaft autorëve (kritikë dhe poetë) italianë bashkëkohës. Në qoftë se entusiazmi i studiuesve arbëreshë dhe shqiptarë për Seremben do të mund të shpjegohej disi me ndjenjën e ekzaltuar nacionaliste, si do të shpjegohej entusiazmi i italianëve dhe, shumë më vonë, vlerësimi i lartë i ruses Serkova?
Mendoj se kjo tezë mund të ketë lindur nga prirja për origjinalitet me çdo kusht.
Poezia e Serembes fsheh edhe enigma të tjera. Për mendimin tonë, është e çuditshme ndërthurja e elitarizmit me ndikimin nga folklori në këtë poezi. Një ndërthurje të tillë e paraqiste edhe poezia e De Radës, po këngët epiko-legjendare që e frymëzuan atë kishin një nivel estetik më të lartë se këngët popullore lirike të lindura në mjedisin arbëresh që frymëzuan Seremben dhe që ishin më të thjeshta e të qarta.
Mandej De Rada e kishte huazuar metrikën popullore arbëreshe, ndërsa Serembeja lëvroi forma të rafinuara si sonetin, oden, elegjinë.
I çuditshëm ka qenë edhe anashkalimi i ndikimit të Serembes prej folklorit nga studiuesit të cilët ose e mohuan krejt si Çabej ose s’e përfillën si Shuteriqi apo Gradilone.
Për t’u vënë re është edhe naiviteti i poezisë së Serembes që shfaqet në një çiltërsi gati fëmijërore në kundërshtim me letrarizmin e romantizmave kryesore europiane. Serembeja i paraprin asaj “poetike të fëmijës” që do të zhvillonte më vonë poeti dekadent italian Paskoli.
Kjo poetikë bie në kundërshtim me ato hove dhe vrulle që e çojnë poetin te titanizmi i poezisë “Zotit”.
Po e tillë është poezia e Serembes, tepër tërheqëse dhe e pasur me kontradikta, si një shpellë e mbushur me enigma ende, pas aq vitesh studimi nga autorë nga më të ndryshmit.
Me 21 mars 2024 Shoqata Intelektualëve “Jakova” në bashkëpunim me Fakultetin e Edukimit “Fehmi Agani” në Gjakovë, organizuan takim me intelektualin dhe shkrimtarin Agim Gjakova, për nder të Ditës Botërore të Poezisë. I gjithë manifestimi dhe takimi me këtë krijues emblematik u cilësua si ”Bisedë me shkas,” për të qenë takimi sa më spontan dhe i përafërt mes krijuesit dhe studentët e këtij Universiteti të Gjakovës.
Në fillim të hapjes së këtij manifestimi, Prof. Dr. Sidorela Doli-Kryeziu, me fjalë të zgjedhura e dashamirësie, i shprehi mirëseardhje në mesin e studentëve shkrimtarit, tani të afirmuar ndërkomtarisht, z. Agim Gjakova. Një përshëndetje të tillë e bëri edhe kryetari i SHI “Jakova” Ruzhdi Sefa, i cili me fjalë të miradie e falënderoj Agim Gjakovën për mundësinë e pjesëmarrjes në këtë manifestim kulturorë, me rastin e Ditës Botërore të Poezisë.
Amfiteatri i Fakultetit të Edukimit “Fehnmi Agani” dje ishte i mbushur me studentë, të cilët si rrallëherë, treguan shumë interesim për artin letrar, për shkrimtarin Agim Gjakova, për jetën e ndrydhur që në rini të hershme, për veprën e tij madhore e cila na bënë të ndihemi krenarë, jo vetëm si Gjakovë, por mbarë kombin.
Moderimin e këtij aktiviteti e drejtoi për mrekulli e me profesionalizëm, studentja e vitit të parë, Vlera Morina, e cila që nga fillimi, përmes një monitori me fotografi, vuri në pah gjithë biografinë e shkrimtarit Gjakova që nga vitet 1960 e deri në ditët e çlirimit të Kosovës, kur poeti e shkrimtari Gjakova kthehet në vendlindjen e tij të lirë, pas dyzet e sa vitesh jete në Shqipëri. Gjatë shikimit gjithë atë kalvar jete, përmes monitorit, studentët dhe të pranishmit e tjerë, e përcollën me një interesim të jashtëzakonshëm, momente këto që krijonin edhe emocione tek të pranishmit.
Moderatoja, Vlera Morina, gjatë programit, kërkoi nga shkrimtari Gjakova që vet të fliste një pjesë të biografisë dhe krijimtarisë së tij, për kureshtjen e të gjithëve, që të dëgjohej nga goja e shkrimtarit, të cilat rrëfime do mbesin në kujtesën e studentëve për gjithë jetën.
Ishin rrëfime prekëse ato të shkrimtarit Agim Gjakova, të cilat fillonin që nga fëmijëria, shkollimi, fillimi i studimit në Beograd, pastaj fillimi i karrierës së mësuesit në Podujevë deri në fshatrat e Lipjanit, me përjetime të rënda fizike e psikike të kohës, si bir i familjes me “njollë irredentisti”, nga se axha i tij, Haki Taha, kishte vrarë Milladin Popoviqin menjëherë pas luftës së dytë botërore.
Ishte interesant karriera e tij në fshatrat e Lipjanit, (sepse në qendër nuk kishte asnjë shqiptar në vitin 1952), kohë kur Kosova ishte me mbi 90% analfabetë dhe se në klasa të fillores, kishte djem të rritur deri ne 17 vjeç. Gjatë rrëfimit për jetën e mësuesit, shkrimtari Gjakova, ua foli tri gjëra që do kenë rëndësi fondamentale për brezat: së pari, mësuesi nuk guxon të fyhet në asnjë mënyrë, por të respektohet, mësuesi nuk guxon të zemërohet, dhe se, mësuesi nuk guxon të mbajë mëri ndaj nxënësit. Këto porosi nga përvoja e bartur gjatë si edukator në Kosovë e Shqipëri, u priten me duartrokitje nga të pranishmit, pjesa më e madhe studentë të Universitetit “Fehmi Agani” në Gjakovë.
Në vazhdim të këtij manifestimi, interesante ishte edhe leximi nga pjesë e krijimtarisë voluminoze e krijuesit Agim Gjakovës, si në prozë ashtu edhe në poezi. Shumë studente patën nderin që autorit Gjakova t’iu drejtohen me shumë pyetje për krijimtarinë e tij, të cilave, Gjakova iu përgjigj me një përkushtim dhe ëndje të veçantë. Studentët me aktivë në komunikim me shkrimtarin Gjakova ishin, Vlera ,Alisa, Vanesa, Erëza, Erjolla, Anda, Diniada, Agnesa, Arta e shumë të tjera.
Për Universitetin e Edukimit” “Fehmi Agani” në Gjakovë, shkrimtari dhuroi 400 libra nga fondi i bibliotekës së tij personale. Në mbarim të programit festiv për Ditën Botërore të Poezisë, studentja Arta, në emër të Fakultetit të Edukimit, ia dhuroi një pikturë, “Çarshija e Jupave në Gjakovë,” krijuesit Agim Gjakova, tek i cili ngjalli shumë emocione dhe duartrokitje.
Nesër është DITA e NOVRUZIT,edhe unë jam bektashi!
Dua t’i hip autobuzit dhe të shkoj në fshat tani
Dua…është dëshirë imja,porse pritë më vë shëndeti
Dhe tani që jam burrë me thinja,për në fshat ma ka qejfi.
Më kujtohet mua dikur,kur festonim ne në fshat
Dhe më bëhet sikur, sikur të jem atje këtë natë.
Qëngjin pirës ther babai(shpretkën unë e ha të gjallë)
Dhe në hell e vë pastaj,zu ta pjekë me ngadalë.
Nëna ka mbushur furrën me simite e ëmbëlsira
E kujtoj tani qëkurën dhe më shumë tani u “thinja”
Se përlotem kur kujtoj si festonim ne në fshat
Më vjen keq që dot nuk shkoj, se tensionin kam të lartë.
Prindërit e mi më nuk janë,as shtëpia nuk është më
Por kujtimet më vijnë pranë,aq sa lemza mua më zë.
SE është DITË e SHËNUAR për besimtarët bektashi
Ndaj i uroj gëzuar, me këtë timen poezi.
Tiranë,21 mars 2024
1.
Një pëllumb kishte shtrirë krahët e bardhë dhe flut’ronte në paqen e species së tij.
Instinktet a eksperienca e zejes nuk i thoshin asgjë. Asnjë gverr. As kurdisje, as pritë, as kapje që, e kalkuluar, do hynte në kronikën e një keqndjesie, madje një fillbeteje njerëzore.
Krahët ishin lodhur dhe Himalajet tepër të frikshme për gjezdisjen e tij.
Por flatrimin e pafaj, do t’a ndalonte një kurth i papritur rojash kufiri. Aty ku mbaronte vendi i tij dhe niste një tjetër. Të dy të mëdhenj, por thellësisht të ndryshëm. Vendi nga vinte, një diktaturë që mbante nën sund gjithçka. Madje dhe ofshâmën e dhimbjes…I dyti, ku, ndërkaq, kishte rënë, dukej i lirë, por i varfër, i padrejtë e rrëmujtar…
2.
Ndër vite perandorie, britët do linin gjurmë gjithandej. Linja kufijsh, paqe të brishtë e farë luftërash. Por, anise kolonizatorë, ata kultivonin kudo një frymë e rend qytetërimi të Europës.
Bima e konfliktit që do të gjethërojë përherë midis Kinës e Indisë, është, ndaj, kufiri postkolonial i britëve në Himalajet majeborë që agimeve takojnë perënditë. Po i papranuar nga të dy palët do t’mbetej gjithmonë.
Madje, pasojisht, do të ndodhte një luftë e përgjakur, viti 1962, që do të mbaronte me fitoren e Kinës. Por qëkur u morën vesh (1990), për statu-quonë e kufirit, një qetësi e lëkundur frike struket lartë mbi kreshtat e saj.
Ndaj dhe indusët u alarmuan si rrallë ndonjëherë. Policia e Mumbait mbajti pëllumbin misionar tetë muaj në arrest.
Arsyeja? Ngjante, thjeshtë, një trill sikur zogu t’mos shpallej armik. Por jo: ishte, thanë, një spiun kinez!
Shërbime, roja, ndjekës,
hetues karriere, falltorë, zoologë të shquar, pastaj sannyasin që, pasi kanë braktisur jetën sociale, bredhin maleve në kërkim të Hyjit, asketë që flasin me vetminë, u vunë zellshëm nën urdhërin e epërm: të gjendet misteri i zogut të largët. Ca shkronja kineze në unazën e poshtme të këmbës parathoshin akuzën kundër tij.
Sepse, sa tronditëse, ai mund të ketë bërë një rreth fluturimi pikërisht mbi zonat kontestimore të Himalajeve të shenjta, duke i përçuar armikut kushedi ç’shenja fatale për interesin kombëtar.
Por, për ironi, mbas vuajtjes së një burgu të rreptë, nuk doli veçse një pëllumb poste nga Tajvani ishullor.
Së voni, i shpërfillur deri në mërzi, për fatin e zogut u kujtuan një ditë aktivistët e shpendnajës. E dërguan në një azil sigurie dhe, më pas, në fundfror, e lanë të lirë.
3.
Në kohë të moçme, tashmë plot mug historie, mesazhet e fshehta kishin formë të ndryshme për të gjurmuar kumtin politik.
Misionarët ishin, shpesh, dinjitarë Kishe. Flisnin shumë gjuhë dhe zhguni shërbestar i ndihte për të hyrë prekshëm në fjalët dhe zemrat njerëzore. Mandej, poaq, ushtarë, tregtarë, zogj të mësuar a dërvishë të zhelosur që munxosnin fushimet armike…
Por, nga të gjithë, më kishte impresionuar pafundshëm një truk i hollë kinez. Inteligjent dhe i pajuar përkorësie, bënte pjesë në kulturën e pritjes dhe durimit epik. Jo më kot një urti popullore e tyre thotë: ulu e prit në breg, që lumi të sjellë kokën e armikut tënd.
E pra, shtegtimi sekret kërkonte ftohtësi e imagjinatë. Ndaj dhe dërgatarit i hiqnin flokët e, më pas, i shkruanin mbi kryet e shflokëzuar shenjën që duhej të arrinte pikëpritjen e vështirë.
Mirëpo ai do të qëndronte në shtëpi për aq sa flokët të rriteshin sërish mbi fjalëfshehtën e bekuar.
E, mandej, përfundimisht, merrte plot beftësi udhën shtegtare. Veçse tani ishte i sigurt se, dhe po të binte ndër sy dyshimtarë, nuk do të hamendej kush për vendshifrën e padukshme.
4.
Që aherë epoka e kohë do të ndryshonin, dhe mbretër e perandori do të rrëzoheshin. Disa harruar krejt n’pluhnajë, e të tjerë prehur n’kujtesën e errët të botës, përjetësinë e të cilëve vulosnin tmerri, gjaku e varret.
Natyrisht, të reja mote do të vinin metodash të stërholluara që zhvillimet mondane sillnin për fatin a kobin e tyre.
(Duke shkruar, s’e di pse, mu kujtuan dhe, në midisshkrim, do thoshja se, nëse shkollat e spiunazhit janë rafinuar, teknikat e vjetra mesjetare të torturës (Michael Kerrigan: “Instrumentet e torturës”) do t’ruanin kurorën e mizorisë efektive. Dhe kryeparimi ishte: e vërteta nuk gjendet në fjalën, por në mishin e të pandehurit.)
Sidoqoftë, rrallëkujt do t’i ketë vajtur mendja se, akoma sërish, porositë e drynuara do të qarkullonin mënyrash të lashta.
Ishte, vërtet, e papritur kur, një mjes, ndërsa shfletoja shtypin revial, pashë një fragment të habitshëm.
Në fakt, një simbolikë shkrimi, një ironi a përtallje mu duk fillim i bukur e interesant.
Ishte bujshmëria e spiunimit pëllumbor kinez që kishte tronditur Indinë.
E, megjithëse i pafaj, zogu krahlehtë dëshmoi një fatkeqësi të botës njerëzore.
Rétë mbi Himalaje (dhe mbi alpe a fushnajë) më shumë se shi, mbajnë lotnajë të ardhshme popujsh që fqinjërojnë poshtë tyre…
5.
Athua të kenë, vallë, shqiptarët (në Kosovë veçanërisht), një pëllumb të artë lojcak që armiku, duke mos kuptuar shkronjat e imta ilirike, t’a mendonte një mision agjenturor?
Dhe të lemeritej, shastisej fare?
Apo, pse jo, një burrë bese, kryerruar e, mbi të, sekretin jetik që nuk e zbulon dot kush?
Jo, natyrisht!
Është joreale, romantike dhe krejt e pakohshme…
Si ndodh aherë, që, ndërsa Amerika mbledh bletërisht fshehtësira që janë vitale për Kosovën, Sigurimi shtetëror sheh ëndrra zgjuar në prehje limontie?
A, ndoshta, janë prirur e ngarkuar të jenë vetëm “sy të pafjetur Faraoni”, si cilësoheshin nga egjiptianët e “Perandorisë së re”, spiunët që përgjonin njeriun e vendit të vet!
I evokuar nga Ferdinand von Schirach (“Pasditet”), Mark Aureli, perandor e stoik, kishte shkruar se besimi është privat, ndërkohë që riti religjioz duhet statusuar në Urdhër “Staatreason”i të lartë.
Po nëse besimi është privat, e kjo domethënë mund t’mos besosh fare, aherë për ç’duhet teatri ritual?
Por, sërish, a nuk ishte përkushtimi ndaj ritit, vetishëm dhe një përkushtim nyjëtor ndaj shtetit të paanë imperial?
Që këtej mendova: përse shqiptarët trefetarë t’mos ngrejnë ritin e atdheut në urdhër “Staatreason”i, e pra që gjithçka t’i nënshtrohet Arsyes së Lartë të Shtetit?
Dhe, ashtu, i shndërruar në kulturë, jashtë rrezes së saj të mos priret të dalë kush. Aq më pak titullarët e paideal të Arenës politike!
A ma falë do Bjeshkë ?!
Do, vetëm do Bjeshkë…
m’lutet nja i padokshëm
që nuk fshehet,
nja që gardhet e megjët
në terr
mi shtyn
prej meje.
Lyp e lyp
e nuk ngihet
bjeshken e vërrinin tem
e ka halë në sy,
e syni i tij i keq,
ka shekuj
që m’ban mgji
aq sa ngajëherë
m’doket
se nan lkuren
teme ka hi
Po a falet Bjeshka,
vetëm aty dielli
asht n’ty
sy me sy,
vetëm aty
un
e prek tokën,
qella,
vetëm aty
t’rrokë ty.
Vetëm aty,
vetëm aty endesh
tuj u rritë
edhe n’pleqni
Vetëm
aty je i ngimë
natyrë,
e udhë t’pa sosne
çelen n’ty
Sami
Sami Mulaj
Elida ! Ju pershendes e uroj çdo të mirë !
Të nisa një poezi !
Edhe nje here të fala !
Të marrtë dreqi Sadije,
Të marrtë,
Më bëre të qaj me lot,
Por edhe më çmalle shumë
Me një Dritëro TENDIN që s’e njihja deri sot,
Po më bëre që ta njihja edhe unë nga ti,
Më e besueshmja, njeriun më njeri.
Faslli Haliti
I madhi Dritero ka lene shum…. ,per ne è per ju….kenaqesi ta fillosh diten keshtu …..DRITEROI eshte midis nesh …..
Edhe mua mu mbushen syte me lot kur lexova kete shkrim teper njerezor te Sadijes, por jeta keshtu eshte, vijme dhe ikim nga kjo bote dhe vec kujtimet mbeten. Dhe Sadija ka plot prej tyre dhe po i ndan me ne.