Në përvjetorin e parë të ndarjes nga jeta, Sadija, bashkëshortja e Dritëro Agollit, ka vendosur ta përkujtojë shokun e një jete, duke botuar letërkëmbimin e tyre shumëvjeçar. E ka titulluar “Dashuri në moshën e Krishtit”, duke iu referuar moshës së Dritëroit, kur ata u njohën. Në këtë përmbledhje janë përfshirë letrat që Sadija dhe Dritëroi i kanë dërguar njëri-tjetrit në vitet e para të njohjes, por edhe më vonë për të kujtuar kohë të vjetra apo për t’i thënë njëri-tjetrit gjëra që nuk i thoshin dot me fjalë.
Libri është i pajisur me një parathënie të shkruar nga vetë Sadije Agolli, përmes së cilës ajo ndan me lexuesin dhimbjen, mungesën, një vit të gjatë dhe të vështirë pa njeriun e dashur. Ajo rrëfen copëza nga përditshmëria e tyre së bashku, por edhe kujtime të hershme, që tanimë, që Dritëroi nuk jeton më, i rikthehen si një film. Janë momente të bukura dhe të vështira, të cilat jo rrallëherë, Dritëroi i kthente në vargje. E tillë ka qenë edhe një grindje e 45 viteve të shkuara.
SADIJE AGOLLI
Harmonia familjare mund të prishet edhe nga një gjë fare e vogël në dukje, nga gjaknxehtësia, nga indiferenca, nga ndonjë veprim i pamenduar. Prandaj çifti, sidomos kur nuk janë njohur mirë, duhet të kenë kujdes të përbashkët. Po kujtoj një nga ngjarjet që më shkaktoi shumë dilema për zgjedhjen time. Kjo ka ndodhur 45 vjet më parë, ngjarje të cilën e kam gjallë edhe sot që kam mbushur 75 vjeç. Jetonim në apartamentin me dy dhoma dhe një kuzhinë të vogël në pallatin karshi ndërtesës së “Zërit të Popullit”, qysh në vitin 1965 kur u martuam.
Po e përshkruaj ngjarjen siç më ka mbetur në kujtesë. Duhet të kem qenë 27 vjeç, ndërsa Dritëroi, burrë i pjekur, 38-vjeçar. Elona ishte e vogël, e dërgoja në çerdhe. Sa kisha mbetur shtatzënë me Artanin, 2-3 muajshe. Pleqtë e Dritëroit, babai Riza dhe nëna Xhexhe (Hatixhe) që jetonin me ne, nuk ishin atë ditë në shtëpi, kishin shkuar nga vëllai i Dritëroit, Tajari, për drekë.
Sapo u ktheva nga shkolla e mesme “Partizani”, ku isha mësuese e gjuhës dhe letërsisë shqipe, e lodhur. Ngrihesha që në orën 4 të mëngjesit për të blerë qumështin, pasi zinim radhë. Ishin kohë të vështira për të siguruar ushqimet e ditës. Dritëroi si gazetar dhe poet ishte mësuar me një jetë të lirë prej bohemi. Erdhi i gëzuar me një shok dhe duke thirrur që sapo hapi derën e shtëpisë, m’u drejtua: -Ç’bën nusja ime e bukur, të lodhën nxënësit çamarrokë? Të kam sjellë dhe një shokun tim për drekë, se nuk kishte ku të shkonte i shkreti.
Sot jemi dhe vetëm, pa pleqtë, kështu që do të gëzohemi cazë. Verën e kam sjellë. Është verë Kallmeti, nga Shkodra, qyteti yt, që na përmend gjithnjë. Do të gëzohemi bashkë me Vangjushin (shoku i tij, Vangjush Zallëmi, gazetar te “Zëri i Popullit”). Kishin pirë disa gota konjaku në klubin e gazetarëve dhe ishin çakërrqejf e llafazanë. -Sa të shohim disa libra në dhomën tjetër, nusja ime përgatit tavolinën dhe na thërret për t’u shtruar të tre së bashku, që të gëzohemi në këtë kohë të mërzitshme. Dhoma e pritjes, siç e quanim, kishte një bibliotekë të pasur, sidomos me libra dhe revista në gjuhën ruse, me një raft me pasqyrë të madhe alla Burbone, franceze, me kolltukë të mëdhenj. Ishte dhe një akuarium me peshq të vegjël të kuq.
Unë isha aq e lodhur, sa doja vetëm të pushoja, të rrija shtrirë dhe mos të flisja. U ngrita nga krevati, shtrova tavolinën me ato ushqime që kisha përgatitur ndërsa shishet e verës i mora dhe i derdha në banje. U shtriva përsëri, pasi lajmërova Dritëroin për tavolinën e shtruar. Zhurmonin të dy, duke më lavdëruar për drekën. – Po shishet e verës ku janë? Mos u kanë dalë krahët dhe kanë fluturuar për në Shkodër ?! – bënte humor Dritëroi. Në dhomën e gjumit erdha në vete për atë që kisha bërë, por tani nuk ç’bëhej. Super lodhje nga puna, nga thashethemet për Dritëroin qejfli i pijes, që kishte disa ditë që pinte dhe binte në gjumë pasdrekeve, të tëra këto kishin bërë punën e tyre, derisa humba logjikën; isha edhe grua e re, pa përvojë.
Isha rritur në një familje kur përveç kafes, nuk pihej pije nga asnjëri. Nuk njihja zakonet e Shqipërisë jugore dhe sidomos të fshatrave. – Na nxirr verën tani, se nuk na shijon dreka e mirë që ke shtruar. Vangjushi i gjorë mezi ç’pret për të pirë gjakun e Krishtit – më fliste Dritëroi te krevati. – Unë e derdha në banje, atje i ke shishet – iu përgjigja me një farë ndrojtjeje. – Po unë i hapa shishet për të pirë verën me Vangjushin! Si mund t’i derdhësh në banje? – u nxeh Ai dhe më kapi për flokësh, duke më rënë dy shpulla të forta. Unë ngriva.
As nuk qava, as nuk bërtita, por vetëm qëndroja e ngrirë në krevat, pa lëvizur. Dritëroi mbeti në këmbë pranë meje dhe më shihte i hutuar. Vangjushin e dëgjova, që thërriti: “Ika unë Dritëro.” Dritëroi u hodh tek unë në krevat dhe më tundte, ndërsa unë kisha ngrirë, as lotë, as fjalë nuk nxirrja. Atëherë Ai u ngrit dhe u ngjit një kat më lart tek shoqja ime e shkallës, Xhina Tanini, gruaja e Niko Taninit. Me atë ndanim shpeshherë shqetësimet e jetës së përditshme. Kisha shumë vite, që nuk kisha provuar shpulla ose shkulje flokësh.
Babai ishte autoritar në shtëpinë me 10 fëmijë, por vetëm na bërtiste, na shante kur bënim prapësira, ose kur nuk shkonim në shkollë. Ai sa nevrik ishte, aq i dashur dhe fjalë të ëmbla na thoshte. Me nënën nuk e kishim dëgjuar të zihej. Mbyllej me atë në dhomë dhe i shprehte pakënaqësitë që kishte, shkarkonte lodhjen e ditës. Nënën e kisha parë të qante fshehurazi ose nxirrte rrobat tona dhe i lante në një legen të madh te rrasa e pusit. Aty me lodhjen e të larave, shkarkonte dufin e mbledhur nga ne fëmijët, nga im atë dhe nga të tjerët.
Porosia e vetme që më dha kur u martova ishte: “Mos mbaj në shpirt asgjë. Kur ke dëshpërim, nxirre jashtë, mos e mbaj brenda helmin, por përpiqu mos të shohin, se nuk arrin të shkarkohesh dhe të qetësohesh. Shko në ndonjë vend, ku të jesh vetëm me veten tënde, shaji, nxirre atë që të mundon”, – më kishte porositur ajo. Ashtu e ngrirë kujtoja vetëm nënën time, që i kishte bërë ballë jetës me 10 fëmijë. Çdo 1 vjet e gjysmë lindte mes dhimbjeve për të nxjerrë një krijesë, pale pastaj t’i mëkëmbte dhe t’i rriste; me një burrë fanatik që ia kursente fjalët e ëmbla, që punonte në shtëpi dhe në bahçe, madje gjente kohë të lirë për të mbjellë edhe lulet. Në atë gjendje më gjeti shoqja ime, Xhina, të cilën e thërriti Dritëroi.
Ajo erdhi e tronditur, se nuk kishte ndodhur asnjëherë që Dritëroi të ngjitej në apartamentin e saj. “Sadija është pak e sëmurë dhe nuk flet. Ulu, po deshe, poshtë, që ta shohësh, mos ka nevojë për ndonjë gjë – i kishte thënë”. Xhina sapo erdhi, u lëshua tek unë në krevat, më tundte, më fliste pa pushim, më përkëdhelte me fjalë dhe me duar. “Ja sa të bukura të janë bërë flokët e tua të zeza dhe kaçurrela. Fol një fjalë. Ke harruar të flasësh. Foli Xhinës tënde. Çfarë të ka ndodhur?”, më tundte ajo mbi krevatin bashkëshortor.
Ndërsa Dritëroi sillej vërdallë sa në dhomën e gjumit, sa në studio, duke marrë ndonjë libër a revistë në dorë. Atë natë, të vetmen gjatë 52 vjetëve, e kaluam të ndarë, në dy dhoma (nuk ishin pleqtë në shtëpi), pa fjalë. Këtë ngjarje ia tregova vjehrrës, Xhexhesë dhe nënës time Fatushe. Xhexheja më tha: “Edhe ti merr zjarr si pushka e jevgut”. Ndërsa nëna ime, si nënë më këshilloi: “Burri, sado i shkolluar të jetë, mbetet burrë, prandaj s’duhet t’ia prishësh, deri sa e detyron të të godasë. Ja, pse unë flas shpesh me vete. Ju shaj juve, të gjithëve. Edhe Qerimin (tim atë) e shaj. Shpërthe, asnjëherë mos mbaj në shpirt pakënaqësitë, pastro shpirtin, se vuan më shumë, e mbyll në vetvete dhe ngrin siç ke ngrirë ti.
I bën dëm edhe vetes, edhe Dritëroit që bëri gabim me ty. Kështu lehtësohesh dhe i sheh gjërat më me gjakftohtësi”, më foli ajo si filozofe, por këto leksione i kishte nxjerrë nga përvoja e jetës së gjatë me fëmijët dhe babain fanatik, dogmatik, i cili e mbante të mbyllur në shtëpi me ferexhe dhe perçe dhe më vonë me benevrekë e shami në kokë. Kjo histori u mbyll dhe nuk e kujtuam asnjëherë. Dritëroi i ka shprehur në shumë poezi gjatë viteve, përjetimet e veta për këtë ndodhi, që përsëritet në jetën e çdo çifti. Unë do të citoj një poezi, që më kujton ngjarjen: “Para dhe pas shkreptimës”, të cilën e zgjodha mes shumë poezive të tjera:
Para dhe pas shkreptimës
Një qetësi e tmerrshme ra mbi tokë
Dhe s’pipëtinë zogj e bar e gjeth
Veç kuvendonin kokë më kokë
Këto stratege shirash e rrufesh.
Pastaj e hodhi blozën errësira,
Çdo gjë e ndali frymën dhe u tkurr,
Veç ndonjë gur shkëputej nga rrëpira
Dhe ankthi i rëndë ngrihej si një mur.
Të dukej se në heshtje diçka ziente,
Të dukej se të fshehta ishin grindjet
Dhe pritej një tronditje të shpërthente
Dhe me rrëmbim të hynte gjer në indet.
Por shkreptiu dhe malet kryelartë,
Si perandorë u ngritën prapë në fron;
Kurorën e rrufeve, krejt të artë,
Me mburrje e treguan në horizont.
Dhe bari derdhi gjithë gjelbërimin
Dhe zogjtë derdhën këngë e ligjërim,
I verdhi ankth me heshtjen dhe trishtimin
Rrëpirave u shkrinë me nxitim.
Dhe burri la dyshimet dhe mërzitë,
Dhe gruan përqafoi në prag me mall,
Pas shpine mbetën zënkat dhe mëritë
Dhe dashuri e hershme u ringjall…
Çdo gjë e turbullt, e paqartë u qartësua,
Çdo grindje e mërzitshme mori fund,
Se tërsëllima me rrebeshe u lëshua
Dhe botë e vogëlsirave u shkund.
Ndofta ky është një nga ata sekretet kryesore të dashurisë së përjetshme, që më vjen në ndihmë edhe sot që jam në gjendje të vështirë shpirtërore dhe fizike. Ky është edhe sekreti i letërsisë që e ka frymëzuar dhe ka shkruar Dritëroi, që pëlqehet dhe lexohet nga shumë dashamirës të veprave të tij. Ai ka qenë njerëzor, që prekte shpirtin e njerëzve me gjithë veprën e tij, në poezi, në prozë apo në dramë, qoftë edhe në këtë letërkëmbim që do të lexoni, të shkruar 52-53 vjet më parë.
Nga ky letërkëmbim m’u zgjua kujtesa për një kohë, që e kisha harruar, kishte mbetur në sirtarët e trurit, të fjetura vite dhe vite me radhë. M’u zgjuan vitet e para të njohjes, të dashurisë në mes dy të rinjve në botën e madhe dhe në kohë krejt të ndryshme nga kjo e sotmja. Në ato letra, të dashur lexues, do të gjeni naivitetin, sinqeritetin, modestinë, intimitetin e dy të rinjve, që kanë vendosur të lidhin jetën, fatet e tyre të përbashkëta në njësh. Në ndihmë më vjen përsëri Dritëroi me poezinë e tij “Letrat”, i cili duke pasur dhe fatin e një jete të gjatë, duke qenë i mençur, i ditur, filozof, nuk ka lënë pa cekur edhe atë, që duket e parëndësishme, që ka kapur me penën e tij gjithë dukuritë njerëzore, natyrore, shoqërore…
Letrat
Kur dashuroheshim në kohën tonë,
Kur tretesha dhe digjesha për ty,
Nga njëri-tjetri letrat vinin vonë,
Kalonte dhe një muaj apo dy.
Po ndofta dashuria mbahej gjallë,
Se zjarrin mbanin letrat në udhëtim,
Me biçikletë a mushkë apo me kalë,
Me vapë e shi, dëborë dhe thëllim.
Kur dashuroheshim në kohën tonë,
Me zor na vinin letrat fshat-qytet
Nuk kishim nëpër dhoma telefonë
Dhe në ëndërr nuk kishte faks dhe internet.
Megjithatë, më mirë që nuk kishte
As telefon, as internet, as faks,
Se fjalë e nisur shpejt dhe mund ta vriste,
Një dashuri të vjetër për një çast.
Dhe ja, përsëri më vjen në ndihmë Dritëroi, i cili më jep frymë dhe kurajë për të jetuar, për të punuar, për t’u hidhëruar, por edhe për t’u gëzuar me dorëshkrimet që ruajti, i sistemoi, i përgatiti, madje, shpesh dhe i emërtoi me titullin, siç ka bërë edhe me këtë libër. Në heshtje ka punuar, i ka lexuar këto dorëshkrime dhe i sistemuam bashkë. Ai më shihte, se unë isha e ngarkuar me punë dhe probleme të ndryshme të shtëpisë, jashtë shtëpisë, me daktilografimin e romanit “Arka e Djallit”, të artikujve që shkruante pa mbarim, punonte i vetmuar.
Emocionet e ngjallura nga leximi dhe sistemimi i tyre, i mbante për vete. Ne nuk vuajtëm asnjëherë nga boshllëku, përkundrazi nuk kishim kohë të lirë për t’u sorollatur kot. Për të mbaruar punët dhe dosjet, që ka lënë, duhet një institut me drejtori të veçanta, pasi i ka të fushave të ndryshme. Edhe këto dosje që gjeti Elona, u hapën kur ende ishim në jerm, kur na ndiqte Dritëroi me hapat e tij të javashme. Kur hap dosjet, ndjej dhimbje të thellë, të papërshkruar, e kam të vështirë të shkëputem qoftë ditën, qoftë natën, me gjithë ilaçet e shumta, që pi.
Vdesin pleq, vdesin të rinj dhe të reja nga aksidente apo sëmundje të rënda, vdesin fëmijë, shuhen deri sa japin frymën e fundit të moshuar mbi 80-90 vjeç… Secili lë pas dhimbjen, një plagë të hapur, që ngacmohet vazhdimisht nga kujtimet, mbresat, nostalgjitë, me vdekjen asnjëri nuk mësohet. Edhe unë nuk po mësohem dot. Nuk kam dëshirë të dal, të pres dhe të përcjell njerëz, e ndjej veten më mirë në vetminë time, të hedh shënime, të shfletoj dosjen e letërkëmbimit, librin me poezi “E bukura lozonjarja, tokësorja grua” dhe çdo gjë që ka lidhje me Dritëroin… Kjo më qetëson. Pi kafe dhe cigare pa mbarim, megjithëse përpiqem t’i rralloj. Mendoj si do ta përjetonte Dritëroi vdekjen time.
E di, se megjithëse i dobët fizikisht do të shkruante poezi të bukura për jetën dhe vdekjen, për lindjen dhe ngrysjen e ditës, për zogjtë dhe lulet, për fluturat. Do të shkruante, megjithëse gishtërinjtë i kishte të shtrembëruar nga stërmundimi i një jete të tërë. Megjithatë, unë nuk e prisja të vdiste. Shpeshherë e kisha parë në gjendje më të vështirë, me tension shumë të ulët, me frymëmarrje shumë më të rënduar, me duar që i dridheshin, me kokë të vendosur mbi dy jastëkë, ndërsa në datën 3 shkurt ishte i qetë, i qartë në mendime, me një fill humori për politikën e ditës dhe infermieret, që i shërbenin.
Prandaj m’u mbush mendja gjithë këto muaj se Ai vendosi vetë të largohej nga kjo botë, kur unë dhe fëmijët nuk ishim pranë tij. Ai donte të vdiste i bukur, siç vdiq. U drejtua në krevat, kokën e rënduar nga mendimet e vendosi në mes të jastëkut, buzët i la pak të hapura me një nënqeshje…
Kjo më qetëson dhe them, se duhet të forcohem, që të arrij me aq sa nuk kam humbur mendjen, të botoj disa vepra që ka lënë: Letërkëmbimet “Dashuri në moshën e Krishtit”, Publicistikën, që mund të dalë në shumë vëllime, romanin e pambaruar “Vrasja e kukuvajkës”, Albume me fotografi e jetëshkrimin e tij. Por për Dritëroin kanë shkruar dhe kanë folur shumë, kanë shkruar poezi, që mund të përmblidhen në disa vëllime… Për ta mbyllur këtë pasthënie, të shkruar me shumë vështirësi, kam zgjedhur këto tre poezi:
Të marrtë dreqi Sadije,
Të marrtë,
Më bëre të qaj me lot,
Por edhe më çmalle shumë
Me një Dritëro TENDIN që s’e njihja deri sot,
Po më bëre që ta njihja edhe unë nga ti,
Më e besueshmja, njeriun më njeri.
Edhe mua mu mbushen syte me lot kur lexova kete shkrim teper njerezor te Sadijes, por jeta keshtu eshte, vijme dhe ikim nga kjo bote dhe vec kujtimet mbeten. Dhe Sadija ka plot prej tyre dhe po i ndan me ne.
Murat Isaku (Gajre, 15 prill 1928 – Tetovë, 24 gusht 2005) ka qenë arsimtar, poet, romancier, tregimtar si dhe ka lënë një monografi për poetin Lasgush Poradeci.
Biografia
U lind në Gajre të Tetovës më 1928, shkollimin e ndoqi në Tetovë, Elbasan, Prishtinë, Prizren, maturën e mbaroi në Normalen e Gjakovës, studimet e larta për gjuhën dhe letërsinë i mbaroi në Beograd më 1953. Punoi si profesor i gjuhës shqipe në gimnazin e Tetovës dhe mëtej u emërua zv. drejtor i kësajë shkolle. Duhet theksuar se u caktua redaktor i TV Shkupit për emisionet e gjuhës shqipe nga edhe u pensionua.
Ndërroi jetë në moshën 77 vjeçare në Tetovë në vitin 2005.
Tituj të veprave
Zani i malit (1960)
Buzëqeshjet e mesditës (1963)
Drithmat (1975)
Blana (1982)
Unaza e djerrinës (1971)
Gërsheti (1978)
Sheshtina (1982)
Dielli e din rrugën e vet (1965)
Flaka e vonar (1973)
Plagët (1975)
Etje (1982)
Damkat (1986)
Shtjella (1989) [2]
Gjaku i sharraxhive19??(në vazhdime në Flaka e vëllazërimit)
Ngushëllimi i Bukur
Fatprerët
Jakov Xoxa (Fier, 15 prill 1923 – Budapest, 28 prill 1979) ka qenë partizan i Frontit Nacional-Çlirimtar gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, pas lufte qe gazetar dhe shkrimtar. Vepra e tij më e famshme është romani Lumi i vdekur botuar më 1964 në Tiranë, për të cilin mori çmimin e Republikës së Shkallës së Parë dhe vepra u brohorit nga kritika shqiptare si një kryevepër e narrativës socialiste.
Biografia
U lind në Fierit më 15 prill 1923. Vitet e para të shkollimit i ndoqi në qytetin e lindjes, pèr t’i vazhduar më pas në Vlorë, Kavajë, Korçë; qytete ku shkonte pèr të punuar i ati i tij, Thanasi. Shkollimin e mesëm e vazhdoi në qytetin e Elbasanit, por e ndërpreu gjatè pushtimit italo-gjerman dhe e përfundoi në Tiranë, pas çlirimit.
Që i ri mori pjesë në Luftën e Dytë Botërore, fillimisht si guerrilas në qytetin e lindjes dhe më pas në mal, si partizan.
Pas Çlirimit të vendit vazhdoi studimet e larta për filologji dhe njëkohësisht bëri hapat e para në poezi dhe në prozë. Më 1949 botoi veprën e parë në prozë Novela. Krijimtarinë letrare në këtë zhanër e vazhdoi dhe gjatë viteve ’50, kështu në vitin 1958 botoi veprën e dytë, po me atë titull Novela. Ndërkohë botoi dhe dy drama Buçet Osumi dhe Zemra. Që nga viti 1957 punoi profesor në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin e Tiranës, ku për shumë vite ligjëroi lëndën Teoria e letërsisë. Për nevojat e studentëve, në formën e dispencës, hartoi vepra teorike të domosdoshme për kohèn si Hyrje nè letèrsi, Teoria e letèrsisè dhe Metrika. Ndèrkohë punoi edhe për një vepër të plotë teoriko-letrare, Bazat e teorisë së letërsisë, që ishte nga veprat më serioze të kohës (si degë e shkencës mbi letërsinë). Kjo vepèr u botua po ashtu nè formè dispence mè 1972. Ndonëse në të autori ofronte dije dhe përvojë teorike letrare të gjerë, që dilte jashtë kornizave të teorive zyrtare të kohës, kjo vepër e rëndësishme për shkencën letrare shqiptare pati kritika të skajshme dhe autori, pa bujë dhe zhurmë, ashtu siç ishte gjatë tërë jetës, i qetë dhe i mbyllur në vete, u tërhoq në vetmi.
Gjithsesi, vepra në fjalë pati edhe përkrahës të shumtë, sidomos në rradhët e studiuesve, pedagogëve dhe studentëve të letërsisë, dhe, po brenda atij viti, njè pjesë e konsiderueshme e saj u ribotua, e ripunuar dhe e zgjeruar, bashkë me dy autorë të tjerë (N.Lezha, P Kraja), në katër vëllime, me të njejtin titull: Bazat e teorisë së letërsisë
Pjesën më të madhe të jetës krijuese Jakov Xoxa e kaloi në Pojan, një fshat myzeqar afër Fierit, ku, krijoi romanet Lumi i vdekur (1965) dhe Juga e bardhë (1971), ndërsa romanin Lulja e kripës (1978) e shkroi gjatë viteve të qëndrimit në Ballsh, ku po ndiqte nga afër ndërtimin e Uzinës së Pasurimit të Naftës, e cila do të ishte në epiqendër të romanit të ardhshèm Ari i Zi. Tre romanet e përfunduara dhe të botuara bëjnë pjesë në rrethin e romaneve artistikisht më cilësorë të letërsisë shqiptare.
Asnjë roman para tij nuk e pasqyron në mënyrë aq komplekse botën shqiptare në prag të Luftës së Dytë Botërore, si Lumi i vdekur, periudhën gjatë luftës, si romani Lulja e kripës, apo edhe periudhën e kolektivizimit të bujqësisë (vitet 60) si Juga e Bardhë. Në këto vepra gjejmë një shtrirje të pakufishme të rrëfimit që mbulon plotësisht hapësirën e jetës dhe të ekzistencës së mjedisit shqiptar.
Jakov Xoxa është nga romancierët më në zë të gjysmës së shekullit 20. Në krijimtarinë e tij letrare ai individualizohet me parimin krijues-realist : fati individual do të jetë ai që do të hedhë dritë mbi kontestin tërësor të mjedisit dhe të kohës së fokusuar në rrëfime. Shëmbëllyèeshëm me romanet e shquara realiste, Jakov Xoxa do ta vendosë dramën jetësore të personazheve dhe të familjeve në sfond të një kolektiviteti, të një gjendjeje apo të një rrjedhe historike.
Parashenja më karakteristike e prozës së Jakov Xoxës është stili. Gjuha e tij vërehet dhe veçohet si e një individualiteti të fuqishëm dhe të papërsëritshëm në letërsinë shqiptare : nga njëra anë është e pranishme fryma e urtisë popullore me tërë thellësinë e shpirtit kolektiv ; nga ana tjetër, kemi një rrëfim të rrjedhës së qetë, të shtrirë në gjerësi, por edhe në thellësi.
Mirënjohje
Urdhri “Nderi i Kombit”
Bibliografi
“Novela”, përmbledhje shkrimesh, 1949.
“Buçet Osumi”, dramë, 1956.
“Zemra”, dramë, 1958.
“Novela”, përmbledhje shkrimesh, 1958.
“Lumi i vdekur”, roman, 1964.
“Juga e bardhë”, roman, 1971.
“Lulja e kripës”, roman, 1980/81.
Nga të gjithë ata poetë të frymëzuar, Lorka qe më i frymëzuari, qe ai që dashuroi më shumë dhe që e deshën më shumë, qe ai që rrezatoi më shumë. Nga të gjithë, ndoshta ai qe poeti, tek i cili doli në pah në mënyrë më të gjallë, më efikase, ajo bindje ekzaltuese, se të krijosh poezi do të thotë të krijosh miqësi, miqësi me të afërmit dhe me të gjithë njerëzit, të krijosh marrëdhënie njerëzore, një lidhje të ngushtë me popullin. Pikërisht kësaj breznie të fundit që iu afrua aq shumë shpresës më të lartë, i takoi të vazhdonte misionin e brezit të mëparshëm, të lavdishëm: të rizbulonte shpirtin e Spanjës, t’i lidhte fijet e këputura me gjeninë e saj, me gjeninë e saj autentike, të harruar, të nxirrnin në dritë vlerat e saj. Jean Cassou
FEDERICO GARCIA LORCA, 1898- 1936
KËNGË NEGRE NGA KUBA
Kur të vijë hëna e plotë, do të shkoj në Santiago de Kuba,
Do të shkoj në Santiago,
Me një kaloshinë prej uji të zi,
Do të shkoj në Santiago,
Do të këndojnë çatitë prej palme,
Do të shkoj në Santiago,
Kur palma do të jetë lejlek
Do të shkoj në Santiago,
Kur druri i bananes do të jetë meduzë,
Do të shkoj në Santiago.
Me kokën bionde të Fonseca-s,
Do të shkoj në Santiago.
Me trëndafilin e Romeos e të Zhulietës
Do të shkoj në Santiago.
O Kubë! O ritëm i farave të thata!
Do të shkoj në Santiago.
O brez i ngrohtë dhe pikëz druri!
Do të shkoj në Santiago.
Harpë trungjesh të gjalla. Kaiman. Lule duhani.
Do të shkoj në Santiago.
Gjithnjë kam thënë se do të shkoj në Santiago
Me një kaloshinë prej uji të zi.
Do të shkoj në Santiago.
Puhi dhe alkool në rrota,
Do të shkoj në Santiago.
Korali im në errësirë,
Do të shkoj në Santiago.
Deti i mbytur në rërë,
Do të shkoj në Santiago.
Vapë e bardhë, frutë e kalbur,
Do të shkoj në Santiago.
O freski gjedhësh në fushat me kallama!
O Kubë! O lakore psherëtime dhe balte!
Do të shkoj në Santiago.
POEMA E SOLEAS
Tokë e thatë
Tokë e qetë
Në netët
E pamatura.
(Era në ullishtë,
Era në male.)
Tokë
E moçme
Kandila të ndezur
E dhimbje.
Tokë
Me stera të thella.
Tokë
Ku vdekja është pa sy,
Ku fluturojnë shigjetat.
(Era nëpër rrugë.
Puhia në plepa.)
SOLEA
Mbështjellë me vello të zeza,
Ajo mendon se bota është e vogël
Dhe zemra është tejet e gjerë.
Mbështjellë me vello të zeza.
Ajo mendon se psherëtima e dhembshur
Dhe klithma
Zhduken në rrymën e erës.
Mbështjellë me vello të zeza.
Ballkonin e lanë hapur
Dhe në agim,
Nga ballkoni u hodh brenda tërë qielli.
Obobo! Aaaah!
Mbështjellë, po, me vello të zeza!
PESHORE
Nata gjithnjë e qetë.
Dita ikën dhe vjen.
Nata e vdekur dhe e largët.
Dita ka vetëm një flatër.
Nata mbi pasqyrat e sheshta
Dhe dita e rrahur nga era.
HARDHUCI I KA SYTË PLOT LOT…
Zonjushës Teresita Guillén
që luan në pianon e saj me gjashtë nota
Hardhuci i ka sytë plot lot,
Hardhuca i ka sytë plot lot.
Hardhuci dhe hardhuca
Me përparëse të bardha e të ngushta.
Ngaqë qenë të pakujdesshëm,
E humbën unazën e martesës.
Ajmé, e humbën unazën prej plumbi,
Unazën e tyre të bukur prej plumbi!
Asnjeri në qiellin e paanë
Ku një rruzull zogjsh ngrihet lart.
Dielli, kapiten dërdëng,
Mban një krahol prej sateni.
Shikoni sa të plakura janë!
Sa të plakura janë këto hardhje!
Dhe sa shumë qajnë, o Zot,
Dhe se si i kanë sytë plot lot!
PEIZAZH
Rita-s, Cocha-s, Pepe-s e Carmencica-s
Gabimisht
Mbrëmja u vesh me ciknë.
Pas xhamave të veshur me avull
Të gjithë fëmijët shohin
Një pemë të bukur verdhoshe
Se si shndërrohet në zogj.
Mbrëmja u shtri
Përgjatë lumit të vogël
Dhe mbi çatira fërgëllon
Një kuqëlim molle.
PORTOKALL E LIMON
Portokall e limon.
Sa e trishtuar është ajo
Që dashuria e mundon!
Limon e portokall.
Sa e trishtuar je ti,
Vashëz e bardhë!
Limon.
(Si shkëlqente
Dielli biond.)
Portokall.
(Mbi guralecat
E valës.)
SERENATË
(Homazh për Lope de Vega-n)
Në brigjet e lumit të vogël
Shiheni natën se si lahet shteç.
Dhe mbi gjinjtë e Lolitës
Vdesin nga dashuria buqetat.
Vdesin nga dashuria buqetat.
Nata lakuriq këndon me zë të ulët
Mbi urat e muajit mars.
Lolita në banjo stoliset
Me ujë të njelmët e nard.
Vdesin nga dashuria buqetat.
Nata prej anansoni dhe argjendi
Ndrit mbi çatitë e qytetit.
Argjend i ujërave shkëlqimtare.
Anason i kofshëve të tua të bardha.
Vdesin nga dashuria buqetat.
AGIM
Kambana të Kordovës
Në ag.
Kambana të agimit
Në Granadë.
Ju dëgjojnë tërë vajzat
Që vajtojnë solean e dhembshur,
Të përzishme.
Vajzat e reja
Të Andaluzisë së Poshtme
Dhe të Epërme.
Vajzat e Spanjës
Me këmbë fine,
Me funde frushullitëse,
Që kanë vënë drita
Në të gjitha kryqëzimet.
Oh, kambana të Kordovës
Në ag,
Dhe ju kambana të agimit
Në Granadë!
HARKËTARË
Harkëtarët e errët
I afrohen Seviljes.
Guadalkivir i hapur.
Kapela të gjera, të hirta
Pelerina të gjata që zvargen.
Ah, Guadalkivir!
Ata vijnë nga vendet e largëta
Të pikëllimit.
Guadalkivir i hapur.
Dhe ata shkojnë në një labirint.
Dashuri, kristal dhe gur.
Ah, Guadalkivir!
LOPA
Luis Lacasa-s.
Lopa e plagosur u shtri.
Drurë e rrëké i kacavareshin te brirët.
Turiri i saj përgjakte qiellin.
Turiri i saj me bletë
Nën mustaqen e ngadaltë të jargës.
Një ulërimë e bardhë e ngriti në këmbë mëngjesin.
Lopët e ngordhura e të gjalla,
Kuqëlim drite apo mjaltë stalle,
Me sy të mbyllur, pallnin.
Le ta dinë rrënjët
Dhe ky fëmijë që mpreh thikën,
Se më në fund mund ta hanë lopën.
Atje lart
Zbehen dritat dhe damarët e qafës.
Katër thundra dridhen në ajër.
Le ta dijë hëna
Dhe kjo natë me shkëmbinj të verdhë:
Iku lopa e përhimtë.
Iku duke muallitur
Nga shembja e qiejve të ngrirë
Ku pijanecët shtrohen në ksodhen e tyre.
GAZELA E DASHURISË SË DËSHPËRUAR
Nata nuk pranon të vijë,
Me qëllim që të mos vish ti,
Dhe unë të mos mund të iki.
Por unë do të shkoj,
Ndonëse tëmthin ma kafshon një diell akrepësh.
Por ti do të vish
Me gjuhën tënde të djegur nga shiu prej kripe.
Dita nuk pranon të vijë,
Me qëllim që të mos vish ti
Dhe unë të mos mund të iki.
Por unë do të shkoj,
Duke u dhënë zhabave karafilin tim të thyer.
Por unë do të vij
Nëpër gjirizet e turbullta të errësirës.
Nata as dita nuk duan të vijnë,
Me qëllim që unë të vdes për ty
Dhe për mua të vdesësh ti.
KASIDA E TRËNDAFILIT
Trëndafili
Nuk e kërkonte agsholin:
Pothuaj i përjetshëm në degën e tij,
Diçka tjetër kërkonte.
Trëndafili
Nuk kërkonte as dije as hije të errët:
Kufij trupi dhe ëndrre,
Ai kërkonte diçka tjetër.
Trëndafili
Nuk kërkonte trëndafilin.
I palëvizshëm në qiell,
Diçka tjetër kërkonte ai.
KËNGA E SHTATË ZONJUSHAVE
(Teoria e ylberit)
Këndojnë
Të shtatë zonjushat.
(Harku në qiell
Gama e perëndimit të diellit.)
Një shpirt në shtatë zëra
Të shtatë zonjushat.
(Në ajrin e bardhë,
Shtatë zogj viganë.)
Vdesin
Të shtatë zonjushat.
(Përse nuk qenë nëntë…
Apo njëzet?)
Askush nuk mund t’i shohë,
Sepse uji i merr me vete.
SHPELLA
Nga shpella dalin
Dënesa të gjata.
(Ngjyra vjollcë
Mbi të kuqen.)
Cigani kujton
Vende të largëta.
(Kulla të larta dhe njerëz
Të mistershëm.)
Sytë e tij shkojnë
Me zërin e tij të ndërprerë.
(E zeza mbi të kuqen.)
Dhe me bardhësi gëlqereje
Shpella dridhet midis të praruarës.
Ka qenë pranverë e vitit 1948. Qeveritarët e pushtetit lokal kishin dalë për gjah, se ishte ditë e dielë dhe e kishin pushim. E mbaj mend,kur mbrritën tek arat tona dhe i lëshuan zagarët. Zagarët kaluan aty afër meje(unë ruaj dhëntë e mia) dhe iu afruan një ferre të madhe që ndante arën tonë me atë të DAN PATOKUT. Qe bërë Reforma Agrare dhe ne,si familje,përfituam 15 ha tokë. Arat,secili pronar, i kufizonte ma gardh. 50-dynymë nga arat tona,kufizohehin me arat e DAN PATOKUT. DHe kjo ferra e madhe që në MYZEQE i thonë”blacë”,qe si një kufi ndarës me arat e DANIT.
Zagarët jo vetëm iu afruan”blacës”,por lehnin e kuisnin sikur një egërsirë e madhe ishte fshehur aty. U afruan dhe gjahtarët që prisnin të dilte ai”gogoli” që aty. Zagarët nuk ndaheshin me të kuisur dhe,ndërkaq, dy-tri zagarë,kapërcyen gardhin e gjatë dhe u hodhën nga ara e DANIT. Tani gjahtarët u siguruan që një egërsirë e madhe qe fshehur aty dhe me gisht në këmbëz,prisnin vetëm të shtinin. Lehjet vazhdonin dhe”gogol” hiç! Po ç’djall kanë që vetëm lehin dhe asgjë nuk po del nga “blaca”? Dhe gjahtarët,për ta vrarë me domosdo “gogolin” e fshehur,u ndanë në dy grupe. Tre prej tyre kapërcyen gardhin dhe tre-katër mbetën nga ana jonë. “Blaca” qe e rrethuar dhe “gogoli” s’kishte si shpëtonte? Kur nga”blaca” nuk po dilte asnjë”gogol”,atëherë me tytat e armëve u munduan ta zbulonin atë”gogol” që nuk përfillte as lehjet e vazhdueshme të zagarëve,por as afrimin e gjahtarëve. Tytat e armëve, e bënë punën e tyre. Mu në mes të”blacëc” qe fshehur,me të vërtetë një”gogol”!!! Por ky”gogoli” as që ndonte t’ia dinte as për zagarët dhe as për gjahtarët, Aty,mes “blacës” së madhe qenë fshehur pesë pushkë luftarake.
Ou,- shfaqë habinë gjahtarët. Armët ka kohë që i ka mbledhur qeveria dhe ky që i ka fshehur do bëj goxha burg.
-Po kush t’i ketë fshehur? Blaca ndanë arat e HAZIZIT( Hazizi ishte babai im),me arat e DANIT. Me siguri, njëri prej tyre i ka fshehur.
– Mos u lodhni shumë për ta gjetur,- foli Zyberi. Armët i ka fshehur HAZIZI ,se nuk ka as dy muaj që i pushkatuan të vëllan me GRUPIN e dytë të DEPUTETËVE! *
-Ashtu?-foli kryetari i pushtetit lokal,Zyber,shko lajmëro HAZIZIN që nesër,të hënën,në ora tetë të paraqitet tek zyrat tona.
Zyberi,i bërë si me krahë, që HAZIZIN do ta kllaposte.Sosi në shtëpinë tonë dhe e dha lajmin. Epo një gotë raki dhe një kafe e piu,por asgjë nuk i tha timeti se ç’ndodhi tek “blaca”, Zyberi qe aq cmirëzi sa të keqen që kish në shpirt,donte ta shumonte apo ta përhapte. Ashtu nga mbrëmja u nis për një vizitë tek DAN PATOKU. Si ZYBERI,por edhe DAN PATOKU qenë kosovarë. Fshati ynë,PETOVA e RE,në rrethin e FIERIT kishte 33-shtëpi dhe,që të gjithë të ardhur: kishte kosovarë,shqiptarë nga Trevat e MALIT TË ZI; boshnjakë, skrapalinj dhe çamë. Fshat heterogjen,por me një shkuarje dhe harmoni që nuk e gjen kund. Por le të vazhdojmë me “vizitën” e ZYBERIT.
DAN PATOKU e priti siç dinë të presin kosovarët, por ZYBER “akrepi” e lëshoi helmin e tij:
-DAN,- foli Zyberi,- HAZIZIN (është fjala për timatë) e kllaposa brenda.
-Si?Ça ka ba HAZIZI,or ?
Mu aty tek”blaca” që ndanë arat me arat e tua,ata të pushtetit i gjetën nja pesë copë pushkë që i kish fshehur dhe nesër në ora tetë sahati,po ia vnojnë verigat në duar.
-Por çfarë je tuj fol, mor ZYBER Keqja,-shfryu DAN PATOKU. Po ato pushkë i kam hedhur unë në”blacë” me mos me iu pa bojën.
-I ke fshehur ti dhe don të marrësh veten më qafë. I ke fshehur ti,e me shëndet HAZIZI,- foli tërë mllef Zyberi.
Jo,mor,nuk e lë unë të shkojë bedel HAZIZI për një faj që nuk e ka ba,
* * *
Të hënën në mëngjes,babai im,u paraqit në zyrat e pushtetit. Zyrtarët e kishin përpiluar proces-verbalin dhe,pasi ia lexuan timeti,i thanë që ta firmoste.
Unë nuk di asgjë për ato armë dhe nuk do firmos kurrë,- tha imatë
-Më keq do rëndosh veten,- ngulmonin ata.
Në këto momente,trokiti dera dhe,sakaq hyri DAN PATOKU.
– A e paskeni thirr HAZIZIN,a? Shloheni,more burrin e botës,se ato armë i kam hedh unë,kur u vra burri i NURIES.
NURIA më bëri rixha:-DAN,m’i hiq sysh,se prej tyre u vra burri. Ato kanë qenë atje kur po mbaronte lufta.
Dhe e lëshuan baban tim.
* * *
Epilog:
DAN PATOKU qe kosovar që në KOSOVË kish bërë jetën e komitit. Unë e kam PATOKI,- tregonte,- se në përrua i zija pritat kundër çertnikëve sërbë.Patok,i thomi përroit na në KOSOVË. SE çfarë burri ka qenë DAN PATOKU këtë e tregoi dëshmia për armët e fshehura Dhe,mbi të gjitha, se në kuadrin e 70-vjetorit të PAVARËSISË së SHQIPËRISË, u dekorua me medalje trimërie dhe iu bë pasaportizimi në qytetin e FIERIT duke i dhënë dhe një hyrje në një pallat në lagjen “15 tetori”. Aty ka ndërruar jetë së bashku me të shoqen,HATMANIN.
* xhaxhai im.HILMI HYSI,ka qenë jurist që kish mbaruar në MON PELIE. U pushkatua në shkurt 1948 me GRUPIN e dytë të Deputetëve. Familja jonë është nga Skrapari.
Tiranë,14 prill 2024
VOAL- Ndër shkrimtarët më të mirë për fëmijë të shekullit të 20-të, Gianni Rodari (Xhani Rodari) lindi më 23 tetor 1920 në Omegna buzë liqenit Orta, vendi ku prindërit e tij me origjinë nga Val Cuvia në zonën e Vareses ishin zhvendosur për punë.
Emri i tij i plotë është Giovanni Francesco Rodari.
Rinia dhe studimet
Rodari i vogël ndjek shkollën fillore deri në klasën e katërt në vendlindjen e tij. Në vetëm dhjetë vjeç, pas vdekjes së parakohshme të babait të tij, bukëpjekës në rrugën kryesore të qytetit, e gjithë familja u detyrua të shpërngulej sërish, këtë herë në Gavirate, vendlindja e nënës së tij; këtu Gianni ka mundësinë të përfundojë studimet për diplomën e shkollës fillore.
Gruaja e varfër që mbeti pa partnerin e saj, për fat të mirë mund të llogarisë në ndihmën e Gianni-t dhe dy vëllezërve të tij Cesare dhe Mario: këta janë padyshim më të gjallë se Gianni, i cili, nga ana tjetër, është një fëmijë i ndjeshëm dhe mjaft i vetmuar, jo i prirur të bëjë miq me moshatarët e tij.
E tillë është brendësia e Gianni Rodarit dhe shpirtërorja e tij intensive, aq ndryshe duket se krahasohet me djemtë që e rrethojnë, saqë më 5 gusht 1931 ai aplikoi për të hyrë në seminar për të ndjekur shkollën e mesme. Ai u dallua menjëherë për aftësitë e tij të shkëlqyera, duke u bërë shpejt në krye të klasës. Rezultatet u konfirmuan edhe më vonë deri në fillim të vitit të tretë kur në tetor 1933 u tërhoq nga shkolla e mesme.
Fryma pedagogjike
Vitin shkollor e përfundoi në Varese, por çuditërisht nuk vazhdoi studimet e mesme, por zgjodhi të transferohej në shkollat master. Një shenjë paralajmëruese e shpirtit të jashtëzakonshëm pedagogjik dhe dashurisë së pamasë për fëmijët që ky intelektual i turpshëm kishte pasur që atëherë.
Për më tepër, që në vitin 1935, Rodari ishte aktiv në Aksionin Katolik dhe për një periudhë të caktuar mbajti postin e kryetarit të zonës.
Publikimet e para
Në vitin 1936 botoi tetë tregime në të përjavshmen katolike “L’azione giovani” dhe filloi një bashkëpunim me “Luce” me regji të Imzot Sonzini.
Në vitin 1937 filloi një periudhë e ndryshimeve të thella të brendshme. Ai largohet nga presidenca e rinisë Gaviratese të Veprimit Katolik: është një përçarje e destinuar të mos korrigjohet më kurrë.
Ndërkohë ai ndjek me këmbëngulje rrugën e tij dhe pas djalit të turpshëm që nuk shoqërohej me askënd, zbulon një burrë të fortë të aftë për iniciativa të mëdha. Ai fillimisht u bë mësues për një familje hebreje në Sesto Calende dhe më pas u regjistrua në Universitetin Katolik, megjithatë pa u diplomuar.
Më vonë ai u punësua si mësues i shkollës fillore në qytete të ndryshme të zonës Varese. Ironia e historisë: Gianni Rodari vlerësohet si “i pamjaftueshëm” si mësues sepse refuzon të marrë një pozicion në partinë fashiste.
Angazhimi politik
Duke u nisur nga ky episod, angazhimi i tij politik u bë gjithnjë e më i qartë. Pas 25 korrikut 1943 ai filloi një bashkëpunim me “rezistentët komunistë” dhe vitin e ardhshëm, në maj 1944, u regjistrua në Ekipin e Veprimit Patriotik të Saronnos. Pasi u bashkua me Partinë Komuniste Italiane, ai u bë zyrtar.
Në mars 1947 thirret në gazetën Milano “L’Unità” si korrespondent special. Në gazetë botoi vjershat e para për fëmijë.
Vitet 1950
Në vitin 1950, në Romë, Gianni Rodari drejtoi “Il Pioniere”, për të cilën dha një kontribut të rëndësishëm si shkrimtar dhe si organizator i një projekti arsimor.
I martuar me Maria Teresa Ferretti nga bashkimi i së cilës lindi vajza e tij Paola Rodari, ai kaloi në redaksinë e “Avanguardia”, të përjavshmes FGCI. Në vitin 1956 kthehet në “L’Unità” në Romë si kryereporter, ndërsa në vitin 1958 në “Paese sera” si korrespondent special, komentator dhe kolumnist; ai do të mbajë detyrën deri në vdekjen e tij.
Suksesi dhe fama e Gianni Rodarit në vitet 1960
Megjithatë, vitet e të shkruarit për fëmijë dhe të famës ishin ato që nga viti 1960 e në vazhdim.
Rodari fillon të botojë për një shtëpi botuese prestigjioze si Einaudi; fama e tij u përhap në të gjithë Italinë. Libri i parë i botuar nga shtëpia e re botuese ishte Filastrocche in cielo ed in terra, në vitin 1959.
Vetëm në vitet 1962-1963 ai arriti njëfarë qetësie ekonomike falë bashkëpunimit te “Rruga më e mirë” dhe enciklopedisë për fëmijë “Pesëmbëdhjetë”.
Vitet e fundit
Në vitin 1970 ai fitoi çmimin Andersen, një njohje prestigjioze për punën e tij si shkrimtar për fëmijë.
Gianni Rodari vdiq në Romë më 14 prill 1980 nga një kolaps kardiovaskular, pas një operacioni për të çliruar një venë të bllokuar në këmbën e tij të majtë.
Që nga viti 1992, veprat e Rodarit janë ilustruar për Einuadi Ragazzi nga karikaturisti i famshëm Altan./Elida Buçpapaj
-Hej, ti, me atë kokë të madhe sa Shkëmbi i Cjapit,”- më ndërmendi zëri i Grifshës.
-Hë, ta ka qejfi të bëhesh nusja ime? – e pyeta.
-Grifshat martohen veç njëherë herë, – u përgjigj ajo me zë të çjerrë dhe krenari.
-Hapma derën se do të t’them ca fjalë që më kanë mbetur pa t’i thënë.
-Derën nuk e hap. Jam ndryshe nga vejushat e tjera. Nuk i besoj asnjë mashkulli. Jam betuar që në shtëpinë time nuk do të shkelë këmbë burri! – u përgjigj ajo me inat.
Megjithëse m’u mjegulluan sytë nga ky përbetim, arrita të them me zë të dredhur:
-Të kam dashur më shumë se çdo djalë i fshatit.
-Të shkuara të harruara. Të parin pëlqeja Paganinin, – tha Grifsha dhe ngjeshi gjoksin pas kangjellave të ballkonit. – I dyti ke qenë ti, por si martohesha me ty? Unë edhe tani jam e shkurtër sa gjysma jote.
-Edhe se je e shkurtë, sa gjysma ime, ende të kam në zemër, – i thashë, por ajo më bëri shenjë me dorë të mos e ngrija zërin, nga që druhej se dëgjonin komshinjtë. Shpalosi një batanije dhe filloi ta shkundë e nervozuar pas hekurave të ballkonit. U mëshonte krahëve fort, fustani i çohej mbi gjunjë, kurse vithet i mbrapte si mëze marroze. Atëherë dallova se Grifsha ishte shëndoshur. Nga ngritja e gjoksit përfytyrova gjinjtë e saj të rritur si mollë Ranet. Mirëpo, që Grifsha ish shëndoshur dukej edhe nga gjunjët e rrumbulluara, që deri para pesë viteve, ishin me majë. Pulpat e plota sërish i qenë mbuluar nga qime të verdha, si të,gjyshes, mbasi, edhe ajo, gjyshja, kur qe vajzë, thoshin se ishte leshtatore. Flokët e Grifshës, të verdha e kaçurrela, në bajzëri ishin të përzhitura nga dielli, por që kur u martua në qytet, i qenë bërë të ndritshme e të verdha si fije floriri. Fytyra i qe stërzgjatur, tiparet dukeshin me të spikatura, kurse vetullat ishin po ato, të dikurshmet, edhe ato të verdha, të bashkuara e të papërvjelura. Sytë e saj m’u dukën sikur ishin mbuluar me pushin e kullumbrive kur i zë bryma. Ndërsa ajo shkundte kuvertën, mua m’u fanitën gratë përgojuese të fshatit që thoshin se Grifsha i kishte ngjarë gjyshes Grifshë, do mbante kosor në brez dhe do ta rrihte burrin dy e tre herë në ditë. Pastaj dolën fjalë se Grifsha nën sytjena vinte shugje prej leshdeleje, brekëve u qepte copa lëkure prej shqere, që vithet e mprehta t’i dukeshin të rrumbullta. Mirëpo Grifsha e dinte se ç’llomotisnin për të dhe në mbrëmjet e vallëzimit, vinte e veshur me pantallona dhe nuk lejonte që kavalieri ta afronte trupin e saj pas të tijit. I ati i Grifshës lëshonte qenin natën, që ai t’i vinte rrotull oborrit. por beqarët kokëshkretë miqësoheshin me qenin, ama ia kishin frikën kosorit dhe kobures. Ata kot që vinin rrotull shtëpisë se dritaret e dhomës së gjumit të Grifshës mbuloheshin me perde të sajuara nga kuverta ushtarake, sepse i ati i Grifshës ish magazinier në repartin ushtarak.
Unë e pata kapërcyer gardhin vetëm njëherë. Mbaj mend se ishte natë fundqershori; e diel. Kumbonin tingujt e kitarës të Paganinit dhe nga oborri i Grifshës vinte aroma e sapunit venus. Muret e banjës ishin të thurura me purteka, të veshura me baltë muzgë. Unë ngjesha syrin në një të çarë dhe pashë Grifshën lakuriq duke përdredhur trupin hollak sipas ritmit të kitarës. Cicat i kishte të vogla, sa një gjysëm vezë pule, me thitha si lajthi të pjekura, ama, siç thoshin, ishte vërtet me vithe majuce, siç thoshin përgojimet. Silueta lakuriq e Grifshës ishte aq ndjellëse dhe harmonike me fytyrën dhelpërushe, sa edhe tani, që ka mbetur vejushë, më fanitet si një ëndërr e magjishme. Kjo ndodhi atij behari kur erdha në fshat me lejë nga ushtria e Grifsha akoma s’i kishte mbushur të gjashtëmbëdhjetat. Mirëpo, gjurmët e këpucëve ushtarake më patën tradhëtuar. I ati i Grifshës më preu rrugën të nesërmen dhe më tha të ngrija këmbën. Unë nuk pranova të ngre këmbën dhe atëherë ai më tha me inat e sarkazëm:
“Edhe zbathur të kishe hyrë në oborrin tim, gjurmën e këmbës tënde do ta dalloja në njëqind milion gjurmë. E ke shputën sa pllazi i parmendës!”
Veç njëherë, në mbrëmjen e vallëzimit kisha marrë guxim që ta afroja sadopak trupin e Grifshës, por ajo më goditi me gju në mes të shalëve dhe mua më qenë errur sytë nga dhimbja.
-Ah, moj Grifshë, moj xanxare, – i thashë ndërsa ajo shkundte batanijen sipër kangjellave të ballkonit. Batanija fapfupte
ajrin, por fapfup bënin edhe tumba e flokëve dhe mjekra ime. Më së fundi Grifsha palosi batanijen dhe e ngjeshi pas gjoksit. Vështroi nga ballkonet e tjera të pallatit, u nder mbi kangjella dhe tha me zë të ulët:
-Nuk të kam marrë inat edhe se më puthe njëherë me zor. Ama, ajo, tetoja jote, shtriga Dabuckë, më bëri magji që unë të martohesha me ty. Në kamaren e portës ajo fshehu një tufë nga flokët e mia. Gavetën e kishte mbushur me hi që flokët mos i hante mola. Ti, ose Dabucka, m’i vodhët sytjenat që kisha varur në gardh për tu tharë; ato të kuqet, që unë mezi i pata blerë, pasi ishin njëqind e pesëdhjetë leka e duhej të punoja tre ditë që të blija një palë të tilla. Hajt, të shkuara, të harruara. Nuk mbahet inat tërë jetën për një palë sytjena dhe për një të puthur me zor, por ama, ta dish: magjia e Dabuckës më la me dhimbje koke. Në gjumë nuk më shfaqej Paganini, por ti. Ç’të them unë e shkreta? Mua akoma më vjen keq për ty. Unë të kam dashur si vëlla, por ti nuk më kuptove. Unë ta dua të mirën, prandaj dëgjoma këshillën: paratë e tufës së dhive, po të dish t’i futësh në Firmat Piramidale, me shtesat e tyre jeton si mbret. Ti më thua “hajde të shkojmë në Evropë,” por mua nuk më ka marrë koka erë të më treten kockat në dher të huaj. Ty të është bërë mendja “Vjenë” dhe Vjena të duket tepsi me lakror. Do të të qepet ndonjë gjermane a vjeneze dhe ato do të t’i hanë paratë dhe shpirtin. Për Paganinin janë hapur njëmijë fjalë. Edhe të mira edhe të këqia. Një arixhi e kishte takuar Paganinin në Spanjë dhe më tha: “ Paganini lyp para me kitarë dhe fle ku ta zërë nata.”
-Grifshë, po të pyes për të fundit herë: vjen me mua apo jo. Këtë ma shkoqit që ta fle mendjen njëherë e përgjithmonë. Përndryshe,
do t’i qepem ndonjë vjeneze, ose gjermane, bionde si ty, dhe ty do të të mbetet merak për tërë jetën.
Ajo më bëri shenjë të mos flisja; kishte hallin se dëgjonin komshinjtë. Pastaj, u nder mbi kangjella dhe përsëriti klithmën, atë klithmë të mprehtë e të çjerrë, që më ndjek nga pas nëpër rrugët e Vjenës:
-Mos i mprih dhëmbët pas meje!
Në numrin e fundit të revistës dyjavore kombëtare të kulturës “Tribuna”, e cila botohet në kryeqendrën e Transilvanisë, në Rumani, Cluj Napoca, është botuar një ese e prof. dr. Adrian Lesenciuc për romanin “Perëndia mbrapsht dhe e dashura” e shkrimtarit tonë të mirënjohur Visar Zhiti, botuar në Shtëpinë Botuese A të ALAR-it. Adrian Lesenciuc është poet, prozator, kritik letrar, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, filiali Brashovë dhe ka manifestuar një interes të posaçëm për letërsinë shqipe. Libri është përkthyer mjeshtërisht nga Cătâlina Frâncu dhe është promovuar në Teatrin Kombëtar “Marin Sorescu” dhe i janë kushtuar disa emisione televizive nga Televizioni Kombëtar i Rumanisë TVR.
Një roman me densitet të jashtëzakonshëm poetik, Dashuria dhe njeriu me flatra, (titulli në origjinal: “Perëndia mbrapsht dhe e dashura”, shën. ynë) shkruar nga Visar Zhiti, i kërkon lexuesit pak kohë për t’u mësuar jo aq shumë me kthjelltësinë dhe qashtërsinë e imazheve të marra nga realiteti i papërpunuar dhe të dhëna sipas një rendi kujtese ose imagjinate, por dhe me troçitjen faktike.
Megjithëse një roman i bëmave të kujtuara, thellësisht të brendëzuara dhe të mbarsura nga një model kulturor i përjetimit të dramës, megjithëse një ravijëzim i brendshëm i fakteve në një orë drejtpeshimi midis njësive të mëdha kohore, historia nyjtohet në mënyrë epike dhe propozon një dyfishim të trajektores faktike, me lirikën dekoruese të interierëve të dramave të mëdha.
Në lëçitjen e këtij libri nevojitet një kohë shtesë leximi, në të cilën harmonitë e tragjedisë mund të prodhojnë dridhërimën e mëvonshme dhe kështu të riprodhojnë në mendjen e lëçitësit muzikën e dramës, jehonën e saj.
Shtresëzimi i rrëfimit, përmes vendosjes alternative në rrafshe të ndryshme narrative, më pas, duke projektuar nënshtresën thellësisht lirike si lëndë e tejdukshme dhe e rrjedhshme, e cila lejon përfshirjen e zgjatimeve të reja epike, e bën romanin Dashuria dhe njeriu me flatra një shembull të mjeshtërisë autoriale të poetikës romanore. Sigurisht një tragjedi, në një botë bashkëkohore, e cila, e tërhequr në margjina, duke asgjësuar mitet e mëdha dhe duke e rrëgjuar perceptimin e botës në dinamikën e vetëlëvizjes, pa pika referimi kulturore, epistemike apo fetare, e ka vrarë tragjedinë, e eliminon atë nga menjëhershmëria e shkrimit, romani Visar Zhiti nuk është anakronik. Përkundrazi, në përputhje me një prirje europiane për të ringjallur qendrën e eposit parak, pa lënë pas dore përzierjen e zhanreve specifike për shkrimin e këtyre kohërave – shkrimtari shqiptar është mjeshtër i kësaj zgjidhjeje të shkrimit nën shenjën e synimit të tij, jo i përafrimit me modën – në afërsi të një prirjeje për të ringjallur mitet parake dhe rigrupuar mjetet poetike në kuptimin e rikrijimit të një rrugëtimi të gjerë epik.
Visar Zhiti na ofron një roman aktual, si të nxjerrë nga thellësia e veprës së Eskilit, por sjell në ditët e sotme dhe frymëmarrjen bashkëkohore romanore, në mënyrën aktuale të ekspozimit të interierëve të indinjuar nga historia.
Nëse Eskili kishte propozuar përdorimin e tragjedisë si mjet për të promovuar një model (në frymën e kohës dhe vendit) të të kuptuarit të botës, që përfshinte dashurinë për atdheun ose kultin e virtytit, Zhiti nuk i shmanget linjës eskiliane, por sjell në plan të parë, në vend të tragjedisë së atrisianëve të Agamemnon-it, Hoeforët, Eumenidët dhe Orestias, apo vetë kalaja e Mikenës, tragjedia e disa personazheve të shkëputur nga realiteti i një shekulli shtypjeje dhe një rajon jo larg nga verilindja e Peloponezit.
Në rrëfimin e çiftit Felix Konti – Ema Marku shkruhet tragjedia e një Shqipërie të drobitur nga regjimi komunist. Visar Zhiti na bën të harrojmë se ka pasur dikur, në kohët parahomerike që letërsia bashkëkohore shqiptare (kryesisht Ismail Kadare) shfrytëzon, duke përditësuar hapësira të vjetra dhimbjeje, kalaja mikenase që bashkohet me Trojën dhe e ekspozon Shqipërinë në lakuriqësinë faktike si vendi i tragjedisë, si Atdheu i Absurdit, si Absurdland.
Në një aktakuzë të vonë, personazhi Felix parashtron arsyet e një akuze nga një rast i komunizmit shqiptar që nuk pati shanse në një gjyq në asnjë gjykatë të historisë – i dalë nga vitet e komunizmit venal, personazhi imagjinon se ai mund të shkojë në Tribunalin e Hagës për të hedhur në gjyq gjithë atdheun – duke theksuar atë që në projeksionin mizor të realitetit të atyre kohërave përkthehet në një tragjedi të panevojshme, të cilën perënditë nuk e kishin kërkuar, që fati nuk mund ta shpjegojë dhe që kori i lashtë nuk mund të qetësojë, por përpara të cilit një Europë e shurdhër nuk ka forcë të përkulet:
““…jemi i vetmi vend në botën moderne që ka dënuar jo vetëm njerëzit, por edhe emrat, edhe varret, madje edhe kuajt, pemët, deri dhe fotografitë, thoshte Feliksi, diktatori me gërshërë i priste, në fillim kokët, pastaj fotografitë e atyre kokëve, ose anasjelltas, gërshërët janë ende në Muzeun Kombëtar, me bojë të zezë nxinte nëpër fotografitë historike ata që nuk i donte më, jashtë nga albumet, nga kujtesa kolektive […]” (fq. 286-287).
Në lexim e sipër, faqet e romanit shndërrohen gradualisht në faqet e aktakuzës së Feliksit, të ekspozuar në një Europë të shurdhër ndaj dramave, në një Europë që tashmë ishte zhveshur nga mitet e mëdha, por veçanërisht nga rrëfimet e mëdha themeltare. Feliksi bëhet një personazh absurd në kërkimin e tij donkishotesk për të arritur dy qëllimet e lirimit dhe të gjykimit planetar. Rrugëtimi i tij europian nis në një Itali të lirë, në Bari, ku ai i kundërvihet dhunës ndaj të ikurve shqiptarë në gadishull Italian, duke nëpërmendur dhe dhunën e hasur tek La Ciociara, romanin e njohur të Alberto Moravias. Dramat e historisë shqiptare po shpalosen si ato mikene, më parë: “Lufta e Dytë Botërore s’ka mbaruar ende për ne, andej në bregun tjetër… ju them unë, dezertori i saj…” (f.30). Brenditë e jetës së tij, përpara se të udhëtonte rrugën nga Bari në Vjenë, të shënuara nga ndalesat dhe shpotitë, megjithëse Feliksi është arsyetari i Shqipërisë, janë shënuar nga pika referimi të qarta, mes tyre vdekja e babait, e dërrmuar nën peshë, e sëmundjes që lindi nga shqetësimi, apo pasqyra e familjes së kohëve të hershme, duke refuzuar të ekspozojë fytyrat e të pranishmëve komunistë: “Natyrisht fytyrat nuk janë tonat, – kishte thënë një djalë xhaxhai i babit, i liruar nga burgu dhe që erdhi për vizitë fshehurazi një mbrëmje. – Si të të duket jotja fytyra, kur atë ta ka marrë… shteti? Dhe e vendos fytyrën tënde ku të dojë, në rresht, në parakalim, në aksione të detyruara, si tullat në mure fabrikash, ose si tabelë qitjeje në kufi ose e nxin. I heq pjesë, buzëqeshjen, i shkul flokë, krihu kështu, urdhëron, jo këta vathë, i nxjerr njërin sy, të dy, veshët, dhëmbët, tortura, ah! Sa të shkon trishtimi, por nuk lejohet… Ti ta duash pasqyrën, a je i bindur se po të rrëfen të vërtetën? Mundohu të kuptosh veten, të ndreqësh çfarë nuk të pëlqen, jo thjesht në fytyrën tënde, por më thellë, në shpirt”, – kishte thënë djali i xhaxhait i babit, që, megjithëse s’ishte i vjetër, pinte duhan me llullë. Pas atij tymi shtëllunga-shtëllunga, jo vetëm fjalët e tij, por edhe buzët, nofullat, sidomos vështrimi i rëndë, merrnin mister.” (f.72).
Në këtë kuadër të tragjedisë së përgjithësuar, të shtetit që shtyp individin, drita e romanit përqendrohet te historia e dashurisë. Fotografi Felix Konti, gjatë viteve të ushtarisë në Shkodër, mbërrin aksidentalisht në sallën e gjyqit dhe, duke qenë i pranishëm në gjyqin e gjimnazistes Ema Marku, me një bukuri, zgjuarsi dhe vendosmëri të paimagjinueshme, arrin ta kapë atë në një foto. Historisë së mungesës së dhimbshme të babait i shtohet, gjysmë shprese, edhe iluzioni i përmbushjes përmes dashurisë për Emën. Ema do t’i përgjigjet atij në përputhje me rrethanat.
Të dy pozicionohen kundër sistemit dhe shtypen. Feliksi është kundër sistemit nga mospërshtatja e thjeshtë në politikën diktatoriale që përkthehet me “shtypjen e mendimit”, por kundërshtari i vërtetë i regjimit është Ema. Ka një fisnikëri në qëndrimin e saj që përcillet nga familja – duke vizituar burgun ku ishte ajo, gjyshja e Emës do t’i thotë kryerojës: ” Dal, tha, vij me e pa, se me kët rast shof dhe Shqypninë. Atë të burgjeve dhe vuajtjeve, se Shqipëritë e tjera qenë shembur.” (fq.192-193) – dhe një vendosmëri për të çrrënjosur burgun e kthyer si një hapësirë kastrimi (shih kortezhin e grave, f.200) dhe abuzimin seksual.
Duke arritur ta kthejë takimin e rastësishëm në një histori dashurie që digjet nga densiteti i tragjedisë greke, Visar Zhiti ekspozon paralelisht me rrugët e kërkimit europian të heroit të tij, kujtimin e kësaj historie të konsumuar nën dërrmimin e një shoqërie që nuk i kishte zhveshur rrobat e së keqes.
Heronjtë e lidhur me zinxhirë reduktohen në një trup të vetëm. Por dashuria e tyre kushtëzohet nga kontekstualizimi: “Do të më doje ti, po të mos ishte diktaturë? – më pyeti Ema një mëngjes herët me zërin mërmëritës, paksa të ngjirur” (f.216), kushtëzohet nga prania e së keqes: “e keqja na bën të kuptojmë më mirë se kush jemi” (f.219). Kontekstualizimi ndodh në një shkallë shumë më të madhe, duke e vendosur historinë në absolutin tragjik, të trashëguar nga Eskili. Vrasja brutale e Emës në post-komunizëm, drama e Feliksit, kërkimi i tij për ta bërë zërin e tij të dëgjohet në një hapësirë të shurdhër ndaj tragjedisë e përforcojnë dramën. Absurditeti i reales turbullohet nga zëri i sistemit: “Ajo që është personale është kolektive dhe ajo kolektive është personale” (f.222), thotë një agjent i Sigurimit. Ka, do të thonë, një risi, të cilën askush nuk mund ta kundërshtojë dhe e reja është trans-sistemike, trans-historike, trans-kulturore. Tragjedia e vërtetë është shurdhim dhe heshtje në dramën njerëzore.
Në atë hapësirë të kalimit përtej, mes shekujsh dhe mijëvjeçarësh, të koloraturës së një kryeqyteti europian, Vjena, ku ndodh tragjedia e vërtetë, lind historia e Visar Zhitit, e cila bëhet në vetvete aktakuza që Feliksi nuk mund ta ekspozojë. Sepse, përfundimisht, personazhi fotograf nuk bën gjë tjetër veçse praktikon atë që në shqip quhet thjesht: “dritëshkronjë” (f.100).
hapat e babait nëpër natën vjeshtore me selenën e purpurt që hedh dritë në shteg
e nxisin komunikimin me qetësinë e pyllit
dhe kuptohen mirë mes vetes babai e qetësia
babai ndonëse e ka një pyetje nostalgjike për vjeshtën
s’e thotë me gojë
s’e turbullon qetësinë
po e shkruan pyetjen në fletët e heshtjes ulur në rrënjën e bungut
janë foljet e shpërndara gjithandej që e çojnë babain të ngrihet në këmbë
ecën ai
ndërsa gjethet e thata zgjohen dhe bëjnë muzikë xhazi nën këmbët e lodhura të plakut
pastaj fryn pak eoli
tingujt e butë të erës së freskët kur i ledhatojnë gjethet
dhe dalja në skenë e mbiemrave të përmallshëm
janë në të vërtetë përgjigje e vjeshtës për babanë e cila pëshpërit
ju iku vera e blertë
ju iku vera e blertë
zogjtë të renditur si fjalët e demostenit para athinasve
kur filipi futej në polis me ushtarët e tij
kërkojnë shpresën e mirë duke lënë mbrapa ngjyrat e vjeshtës
pastaj tingujt e freskët të gjetheve të thata kërcëllojnë
bëhen vërejtje për krijesat e imta të pyllit
për merimangat që prodhojnë mëndafshin më të mirë
për mizat gjarpërinjtë minjtë buklat e shqarthat
për ndonjë hardhucë të blertë që s’ndalet së vrapuari nëpër bar pas ndonjë kandre
dhe për breshkat që e demonstrojnë hijerëndësinë kur ecin
dhe ta merr mendja edhe për sutat e buta që e zbukurojnë pamjen e pyllit kur i bie hëna
për të gjithë banorët e gjelbërimit që janë rehatuar në mbretërinë e gjumit
jepet alarmi e shtohen thirrmat e larëve
kujdes
ndonëse babai shpërndan ëndrrën e bukur në këtë mbretëri magjepse si gjithmonë
bota e pyllit ka rendin e vet dhe e dëgjon vetëm përvojën
e veshur me njëqind ngjyra që hedh hëna ajo shkon shtigjeve të saj
pa e dalluar babanë nga kalimtari i pakujdesshëm i cili kënaqet kur shkel flutura
dhe babai ecën ecën nëpër këtë botë që e bën të prekshme vetminë
dhe me gjithë kujdesin që ka
ndonjë thnegël e pëson prej këmbës së tij
duke dështuar në luftën e egër të darvinit për një kënd të padukshëm ngrohtësie
kapërcejnë pastaj nëpër mendjen e babait foljet e ngarkuara me pikëllim
për një mijë këngë të lisnajës që treten
pastaj babai ulet sërish në rrënjë të bungut
përballë një ketri që kërcen nga imazhi në imazh
atëherë visorja e hap faqen e magjisë së saj
në dritë të këtij tregimi dalin kuqëloret si ombrellat e zanave
vendosur nëpër shtigjet kah kalon diana
dhe dalin si në shuplakë pikturat e pyllit
babai vazhdon udhën
vihen në lëvizje mijëra zëre nga frika kur ofshan ai nga pesha e udhëtimit
kjo në pyll merret si bori e faunit
babai i heq këpucët atëherë dhe i dorëzohet harmonisë së pyllit
e koha rrjedh
duke sjellë mëngjesin e kuqërremtë
harabelat nëpër degëzat e kaçubave dhe të fijeve të barit të gjatë me fara të imta
e ndërpresin ëndrrën
ia nisin këngës korale
dhe bashkë me kandrat e hapin librin e muzikës
me tinguj të cilët nga shporta semasiologjike e asaj bote e shpërfaqin hijeshinë
e kërpudhave kuqëlore
të mijëra e mijëra kuqëloreve që e stolisin pyllin
dhe e gjithë kjo do të jetë një poezi e pashkruar e sapfos që është dashur të bëhet himn
për mrekullinë e kuqëloreve
midis të cilave kalon zbathur
në majë të gishtave
im atë i mirë
dhe të cilat i mbledh e i ruan nimfa në herbariumin prej papirusi
e që më vonë do të flasin
si një ditar i shkruar shqip.
SHQIPËRIA IME
Shqipëria është krijuar në fund të qershorit nga drita e xixëllonjave
kur dalin si fenerë të imtë magjikë dhe i mbulojnë male e fusha
sa bëhet gati të ulet në fron perëndesha florë në mbrëmjen hyjnore
e ta shpërndajë erën e mirë të trëndafilave e të luleve alba
të cilat ia bëjnë me dije erebit se nuk mund të ketë vend në këtë të vërtetë
sepse këtu vazhdimisht çelësin do ta ketë në dorë vetëm aurora
Shqipëria është krijuar nga ëndrra më e mirë e rrufetarit mu pranë detit
duke e lënë aty shqiponjën e bardhë të bëjë roje
në shtëpinë e gurtë të Kadmit e të Harmonisë që u caktuan të jenë të Parët Mitikë
që shpikën lule e shpërndanë shkronja për librin e parë nga Sharri nga Tomorri
nga Bjeshkët e Nemuna
Shqipëria ka dalë prej zërit yllësor të orfeut
dhe është bërë këngë e lumit malor
fluturim i amshueshëm i pëllumbit të bardhë
valle e zanave me lisat e gjatë e me korin e trumcakëve
të cilën përballë persefonës e ka lozur osman takja
në këtë vend vazhdimisht bredh i biri i afërditës
e pastaj e shpërndan nëpër botë kuptimin e dheut që është sinonim i emrit të tij
prandaj djemve kësulëbardhë kah bredhin përfund degës së parë të trungut të gjuhëve
u shkëlqejnë si dielli flokët e praruar e u kumbojnë fjalët
nga sytë e tyre reflektohet magjia e liqeneve të Lurës
ndërsa këngën e kanë vazhdim të këngës së linit
kjo është Shqipëria ime
Shqipëria është një trëndafilnajë e vendosur mbi shkrepa
ku banojnë shpresat më të bukura
ku nga rrënjët e rrapeve mijëvjeçare
dëgjohet edhe sot tregimi i gurrës së Dodonës
Shqipëria është orakulli ku vashat e kanë zbuluar fronin e birit të diellit
ajo është bari i mirë që sot shëron plagët e rënda
të hapura nga Era e Kuqe
është muri kundër furtunës polare me arushën e tërbuar
Shqipëria herë është bletë në lulet parajsore
herë është pikturë e adem kastratit
pastaj del si një varg rruazash të bëra prej mija kokrrash xhevahiri
Shqipëria është djega ime
ËNDËRR NË SHTEGUN E HAPUR
zogjtë zogjtë e dashur të afërditës
fluturojnë fluturojnë
fluturojnë hapësirave
bukurisë së lënduar
dhe përpiqen ta mbushin shpresën
me trëndafila erëmirë
siç do perëndesha e tyre madhështore
zbresin një nga një
dhe qetësohen në prehrin e nënës tokë
renditur në varg
ndalen në tegelin e ëndrrës sonë
me dyer të hekurta mbyllur
në të cilat rri varur një dry i madh
këndojnë zogjtë
dhe në notat e imta të tyre
ndjehet se diçka nuk shkon
nuk lexohen qartas shenjat
e porosisë
që duan ta çojnë
për të tre vetat e hedhura në harresë.
MARINARË TË ZINJ
sirena e luan një valle
të panjohur
me lodra llahtari
në verdhësinë e vjeshtës
ndërsa era e vrugtë i tall
me shaka të pakripë gjethet
e rëna
në hapësirën e pafundme
të këngës së dëbuar
ku luhaten tri pemë
me “bukuri të zezë për një poemë”
përreth shikojnë sehir
dhe presin marinarët e zinj
të mbështetur me bërryla
në gjerdhet e vjetra
hedhin bishta cigaresh
në panoramën shumëngjyrëshe
të vjeshtës
të rrethuar me miza
që zukasin
dhe sillen rreth tyre
presin të bjerë nata
ta hedhin farën e zezë
në arën e shpikësit të shkronjave
të ardhur si shoqërues
të odiseut
nga dera e persefonës
marinarët i kanë thyer pipthat
e luleve të kopshtit të fëmijëve
dhe i frikësojnë qengjat
që luajnë
në barin e vyshkur
sapfoja herë pas here shikon
nga një plasë
nga altari i bardhësisë
kur me arkilokun
flijojnë fjalë të buta
hëna si një nuse e kohëve
të tretura
bën dritë dhe derdh lot
kurse gjysma e marinarëve
një nga një mblidhen
rreth sirenës
dhe ngjiten në valle
gjysma tjetër duke hallakatur
nëpër gjethet e rëna
të dardhës së moçme
kërkon thesarin e humbur
dhe pasi e marrin
hedhin baltë e të shara
në derën e madhe
në fund skena është emarinarëve
krejtësisht reale
kurse sirena mbetet vetëm në ndërdije
së andejmi me bukurinë e saj të ftohtë
dhe me shkathtësinë që ka
përpiqet ta ndryshojë mendjen e arkilokut
që merr ta hedhë mburojën në porend
i thotë ajo o këngëtar
heshtja është flori
mirëpo arkilok të jesh e të heshtësh
nuk shkon kjo
sirena pastaj e përben sapfon
ta fikë prushin që e nxit krijimin e këngës
së amshueshme
duke i ofruar muzës kënaqësinë efemere
rri sirena ulur te pragu i tiasosit
dhe pret t’u mbushet mendja sapfos dhe arkilokut
sapfoja tregon me gisht
kah kokrra e mollës
që ka mbetur në majë
e kuqe
lartë lartë
e arkiloku me vendosmëri e hedh mburojën
në porend
aty përreth nuk pushon vallja e rëndë
e gjysmës
dy marinarë shtatmëdhenj
e lëshojnë një perde të hekurt
mbi hënën e përlotur
pastaj e detyrojnë arkilokun
ta mbajë një thes të stërmadh
me thesar të rëndë
deri te anija e tyre
kurse sapfos i mbetet tërkuza
ta tërheqë barrën
që marinarët e kanë plaçkitur në trojë
dhe t’i lusë përulshëm ata
ta heqin perden e hekurt
nga hëna e përlotur
asnjëri nga marinarët nuk jep pesë para
për këngë e krenari
nuk luajnë vendit as dorën madje s’e lëvizin
dhe vetëm hedhin kah këngëtarët
lulëkuqe
të cilat bien mbi ta
si fjalë të rënda
mbi vajzën e pambrojtur
pastaj shfaqet nikta
me koçinë e saj të zezë
dhe me dhurata nga persefona
përplot me strajca me kokrra shege
për dy këngëtarët
i hap krahët nikta
kështu tregon se i pranon mysafirët
të cilët i ndal erebi rrugës
dhe fillon dafrunga e marinarëve
të zinj
e zgjat shumë shumë
nikta dikur zbret ngadalë
matanë malit
heshtin lodrat
treten në thellësinë e errësirës
të rënat e tyre
po mbeten gjurmët e tyre
arkiloku e ngre kryet kah aurora
që shfaqet
e hedh së pari thesin në humnerë
pastaj edhe mburojën në porend
dhe ikën me këngën
sapfoja hyn në kopshtin e saj
dhe e ngre kullën me vargje
jashtë armët e marinarëve
shkëlqejnë në dritë të hënës.
ZBRAZËTIA
ecim ne nëpër zbrazëtirë me duart
lidhur prapa shpine
pa shtat
pa lënë gjurmë
ecim kah shtegu i mbyllur
të shoqëruar nga nj rojtar i stërmadh
me grushtin e ngritur lart
para nesh
në pafundësinë e ndriçuar paraqitet hija e huaj
tmerrësisht e madhe
me një përhimtësi të paparë
përbirohet nëpër turmë
dhe ulet midis nesh
dhe kërkon t’i lavdërojmë kohët e humbura
neve na pushton heshtja
neve na merr gjumi
neve na thyen frika
ne ecim
ndërkaq zbrazëtia
i ka prerë me rrënjë para nesh
të gjitha bimët
dhe pas vetes nuk ka lënë asnjë fije bari
e asnjë flutur
ecim ne kështu
duke i ngrehur këmbët zhargas
si të ishim meitë
rreth nesh vjen erë sulfuri
ecim ne
dhe para nesh
mu në shteg
një mur i lartë.
DIMËR I GJATË
dimër i gjatë
kohë e kohë ka kaluar që po pritet
të ngjallet dita e verës me lule thane
trungu i ahut të flasë
për shekujt e paluar në unazat e tij
dhe vargu lirik të shpërthejë me një rreze
pritje
dhe pritje
përsëri dimër
disa shtresa të trasha të akullit bëjnë presion
mbi heshtjen e moçme
dhe gjithçka mbetet në pushtetin e acarit
dhe mbyllësia
e larë me lot
pemët janë mbështetur për murin
e kështjellës që po rrënohet
t’i ikin të ftohtit polar
si unë që kam mbetur
midis vetmisë
mbështetur për muri
ku mundohem të lëviz
në këtë dimër të gjatë.
NË PETALE LULESH NJË GJUHË E LASHTË
limonët kanë çelur në Shqipëri
duken lulet e tyre si stoli nga kristali malor
në breg të lumit malor
është diçka që përshkruhet
vetëm me dhembje e dashuri
është si një vashë bukuroshe lakuriqe
me kurorë lulesh të bardha
duke ecur në dritë të hënës
mbi murin e kalasë së shkodrës
e që pasqyrohet në njëmijë ngjyra në liqen
është një lulnajë
ku në çdo petale të luleve është shkruar ndonjë varg shqip
me shkronja hyjnore
është një heshtje hyjnore ku dëgjohet vetëm thirrma:
o Shqipëri shiko
heliosi e ka ndalur qerren e zjarrtë në qiell
e nuk lëviz me orë
vështron anë e kënd dheut tënd të butë
me flamurin e ngjyer në gjak
që nxjerr mënjolla paqe
o vendi im
o vendi im
a ka kund djalë si djemtë e këtij relievi
ku s’guxon dot frika të ulet të pushojë
pyet e krenohet dritëmadhi:
o vend lulesh e yjesh
të falem për këtë pushim të këndshëm
pastaj vjen një zë e thotë
o Shqipëri e helios sinonime e moshatarë
gëlojnë lulet
me emrin e magjishëm
iris illyrica
ndër të cilat gurgullon gjuha shqipe
e shpërndahet nëpër fshatrat e bukurisë shumështresore
ç’u vonove helios kështu në zenit?
pyet dikush duke hapur dritaren
si atëherë kur atena u lind nga koka e zeusit
s’lëviz karroca e zjarrtë hyjnore
e s’ ngihet dritëmadhi me pamëninë
me barin që mugullon rreth shkëmbit të shkabës
ku është shndërruar në yll petro nini luarasi
njohësi i shpirtit të shkronjave
dhe i gjuhës së luleve
që çelin këtu
që çelin në radhimë
që çelin në rekë
e në katërkollë.
NË BOSHLLËKUN E TRUNGUT
me vite një zot e di sa
unë jam në boshllëkun e trungut
të drurit qindvjeçar
një dru i nxirë nga korbat që rrinë në degët e tij
e rreth të cilit sillen ujqit e uritur
një dru të cilin kanë harruar ta presin ushtritë e huaja
kah kanë bredhur nëpër dheun e shkelur
rri aty unë
i dëgjoj krimbat si e brejnë drurin
shikoj nga bira që e ka bërë me kamë ndonjë ushtar
i cili ka dalë prej rreshti nga lodhja
dhe ka vënë ndonjë shenjë sa për ta kaluar kohën
rri shtang aty
e pres ndonjë yll të bjerë
ndonjë zog të ndalet
ta shoh ndonjë bukël
a ndonjë kaproll duke kullotur
ndonjë lule ta ngrejë kokën e të shfaqet
në perspektivën e birës së drurit të rrethuar me injorim
ta shoh ndonjë pikë lashte në fijet e barit
e mbi to fluturat që vallëzojnë
dhe ta dëgjoj ndonjë trishtil
a ndonjë qukapikth
ta dëgjoj nimfën si i bie lirës
dhe si këndon pranë burimit
kur bie terri lutem
që të pushojnë britmat e satrapit nga fshati i djegur
nga altari i rrënuar
se kur arrijnë edhe këtu
rreth drurit
këto virrma nuk janë më fjalë
po flakë jeshile që e rrezikojnë drurin
dhe mua në boshllëkun e tij
ndonjëherë shfaqet një siluetë
në këndvështrimin tim
qëndron në cep të shkëmbit të murrmë
të cilin ma rrok shikimi
bien në sy dylbitë që i mban ajo
në drejtim të pyllit të shenjtë
pastaj nëpër ajrin plot vrugtësi
nëpër shi
duken njerëzit si kthehen dhiareve të malit
nga hadi i vendosur diku në verilindje
vijnë me shpresë se do ta ngrenë kullën e katragjyshit
të bardhë e krenare
unë e hetoj se plagët më shtohen
nga kandrat parazite
nga ngushtica brenda në trungun e drurit
nga dhembjet e këmbëve që m’i ka kafshuar gjarpri
atëherë më vjen të bërtas
më vjen të vrapoj
të shkoj fluturimthi shtegut të malit
që zana e stolis gjithmonë
në të dy anët
me lule
iris illyrica
do të kisha dashur ta jap kushtrimin nga vetmia
ta tregoj përrallën e kuqe përrallën e vrugtë
përrallën e mashtrimit me kalin
po kush do të më nxjerrë mua
nga ky boshllëk i namatisur
fjala nga vargu e thënë nga boshllëku i drurit s’ka peshë
po çmohet kur thuhet nga kolltuku i avokatit të errësirës
këtu ku jam unë edhe erosi të harron
jo më dikush tjetër
o zot
më duket se po shndërrohem
në një ndërgjegje që s’bren
në një flutur të mbetur në xhepin e errët të ngushticës së drurit
ku nuk të vëren kush përveç merimangave
që përgjojnë në cerimangat e tyre
pos thneglave që ma kanë vërshuar shtatin thuajse të shpenzuar
që jam bërë pjesë e drurit
të cilit vazhdimisht dikush i matet me sëpatë
Poezinë e Lindita Ahmetit e kam lexuar me vëmendje, kërshëri e kënaqësi të veçantë, që nga libri i parë, “Mjedra dhe bluz”, botim i Flakës, Shkup, 1993. Pas botimit të librit të pestë poetik “Nga mështeknaja e babait”, Portalb, Shkup 2015, sfondi ku ngjizet dhe përshfaqet natyra krijuese e saj, mbetet i njëjti, por tani në mozaik-përbërjen përfshin univers, kohor e hapësinor sidomos, më të gjerë, me depërtim më të thellë, tutje në horizont, si një penetrim përtej, në përmasa të pakapshme; nuk të shqitet ndjesia e përmasave të veçanta që sjell poezia për ekzistencën, për jetën, për hadin, për dashurinë, për at’ e atësi, për etni, ngarkuar mitologji e histori, tjera raporte yllësi-botë, tjetër komunikim mes perëndive dhe tokësorëve, fate e fatalitetet; tjetër kontekst simbolik i kopshtit, i pyllit, mështeknajës së babait emblematik, tjetër perspektivë përgjërimi për të nesërmen, – pezull, jo të sigurt të tij, të atmesë…, në këtë hark kohor – fundshekulli njëzet dhe fillim shekulli në rrjedhë; me mallëngjim brengosës, shqetësues, përthith vizionin e babait për të sotmen, për të nesërmen e kërcënuar pas shpinës, larg patetikës dhe shtirjes; ndryshe vigjilojnë me dhjeta engjëj perëndish mitologjike mbi kokën e hapësirës ku rritet e çel lulja iris illyrikum, i ndryshëm familjarizimi me to, me natyrshmëri të përsosur komunikimi, jep e merr, i përcjell e ndan me to shqetësimet, makthin përballë orakujve fatkob dhe, mbi të gjithë, është kurdo e kudo një vetmi planetare e zërit poetik të Linditës, vetmi e pangushëllueshme; tërë këtij universi poetik ajo i bie pashmëpashë, i bën bashkë në pleksje e çpleksje me lehtësi dhe natyrshmëri estetike të përkryer; ajo përgjon penetrimthi, përmes refleksit ndriçues, të brendshëm, përtej tavaneve, iluminohet oreçast duke mëtuar të marrë përdore fanar-perënditë zeusiane sferave ku tokësorët e kanë të ndaluar hyrjen…; zë e zemër, imagjinatë e refleks që vërvitet përtej thellësive dhe mistereve tokësore, përftojnë e prijnë drejt përmasave kohore dhe hapësinore, tjera tërmetesh të brendshme, tjera makthesh për pasigurinë e qenies së babait, të kopshtit atëror, të lules iris illyrica, të etni-familjes, të universit njeri, duke shijuar edhe hapësira homerike dhe danteske nëpër të cilat përftojnë shtresa qiellore të hapura pafund… Mbase, vetëm kur bëhen një fuqia krijuese dhe vetmia kësi përmasash, si arti i këtij zëri, artikulimi arrin maja poetike që vihen edhe në shërbim e vigjilim të mështeknajës së rrezikuar të atësisë, në mburojë engjëllore të babait, simbolik, qendror, tërë universit lirik dhe ilirik, universal…
Mos vallë sëmundja e bashkëlindur që ia kufizon lëvizjen fizike tek poetja në këtë rast shndërrohet në fuqi shtesë talenti, mos vallë ajo koprraci natyre kompensohet në dhunti krijuese? Siç dihet, shkenca pranon se një shqisë e penguar për aq fuqizon një tjetër, përkatësisht ajo e lëvizjes fizike dyfishon pushtimin e hapësirave përmes imagjinatës, dyfishon përmasat e hapësirave të ndriçuara, sidomos në çaste përftimi iluminizimi të brendshëm. Poetët me këtë shkallë dhuntimi, krijues dhe metafizikë, tërhiqen nga prirjet drejt vizionit kërkimor, pa synuar dhe pa u kënaqur nga një objektiv, cak i pushtuar, por pas tij synohet ai i radhës, proces që rri i hapur në mënyrë konstante. Lexuesi këtë lloj poezie e përjeton ndryshe nga ajo që artikulon dhe përcjell imazhe tokësore në sfond, konfiguracion, topose reale dhe që, përmes kësaj poetike përkapin lëvizjet e brendshme të botës së njeriut; përkundrazi, pamjet që sfondojnë fluturimet e imagjinatës komunikojnë, përpleksen dhe plotësohen a përjashtohen duke bërë bashkë tokeqiell, duke e nxitur lexuesin të vërë vesh e të përgjojë tërmetet e brendshme të poetes.
Sytë e brendshëm të poetes, në përftime tehesh të mprehta, qëndrojnë fanarë mes mirësisë dhe ligësisë, mburojë e së parës nga e dyta. Lidhur përjetë pas karrocës, fron emblematik i krijimtarisë së saj, tani e njëzet vite, Lindita Ahmeti, e strukur në një kënd të hapësirës-odë mysafirësh të babait, në shtëpinë bujare të tij, përkap e përthith tërë atmosferën mes të pranishmëve, zbërthen, zhvesh dhe vesh çdo fjalë e frazë, të secilit e për secilin, peshon në rëntgen drite nuancat më të holla të lëvizjeve, shkëndijime e trazime të brendshme, hije-dritat e shpërfaqura në timbër dhe shikim, rrezatim mrroljet dhe hapje dhe, në fund përshfaq në dritë të diellit miqtë dhe “miqtë” e babait… I alarmohet tërë qenia, sidomos kur e ka fare të qartë se njëri nga ata që në kthesën e parë të sokakut do t’ia kurdisë kurthin… Është shqetësim i parë i zërit, prandaj, mbrojtja e babait, e mështeknajës atësore është vigjilimi konstant i alarmuar, artikuluar art poetik; është përgjërim-lutje perëndive për t’i ardhur në mbrojtje kopshtit atëror, për t’iu bërë mburojë lules iris illyrica, lules të cilën, që nga fillimet e ka shtyllë frymëzimi, krahas ëndrrës intime, asnjëherë të shuar, që përfton qiejve sa karrocash pegaziane sa flatra apollonësh dhe paridësh që poezisë lirike shqipe i sjellin frymë fare tjetër.
Vigjilimi trazues i zërit lirik është konstant valë të pashkëputura gjithë me synim të rehatojë babanë dhe mbi këtë sfond, në ecje e sipër të shkëputet fluturimthi ëndrrave afroditiane, sa në shoqëri me zana, sa në shoqëri me birin e Kadmit, sa me çunin e gjitonit; në komunikim të përhershëm është sa me perëndi të yllësisë antike, që ja behin në çdo thirrje të saj, sa nga mbi deti Jon dhe Mediteran, sa nga ai pers dhe mesopotamik apo egjiptian, i atropomorfizon duke formuar bashkësi personazhesh me lehtësi dhe natyrshmëri të besueshme sa nga më të çuditshmet në poezinë tonë; shumica e këtyre dhjetëra e dhjetëra personazheve qiellorë vijnë miqësorë e ogurbardhë për mështeknajën e babait, për dallim nga ata që vijnë bubullimthi e ogurzi. Të rralla janë shkëputjet përftuese të zërit, edhe pse, në poetikën artikuluese të poetes, janë fluturime prehëse e lumturore sa nuk do të përfundonin kurrë; siç është ai i karrocës pegaziane që noton mbi blunë e Liqenit të Ohrit, ngarkuar krushq drejt Shën Naumit, noton zog qielli e nuk do të mbërrijë kurrë…
Nuk i shpëton asgjë, asnjë lëvizje, rrotull e në ajër, asnjë dridhje e brendshme në hapësirë syrit të saj të brendshëm. Arti i saj poetik ngjizet dhe starton në fillim të decenies së fundit të shekullit njëzet dhe shtrihet brenda dy decenieve të shekullit vijues, sado duket, kjo poezi, ky zë lirik se është i shkëputur nga koha dhe hapësira, sado poetika e saj vjen univers mitologjik, perëndish e engjëjsh qiellorë, tabani ngjizës i frymëzimit është fuqishëm i pranueshëm. Fjala është për 30 vitet e fundit, hark kohor historikisht nga më të rëndësishmit në hapësirën shqiptare. Mështeknaja e babait, apo gështenja atërore, kulla e babait ku ka lindur ajo është rrëzë malit Sharr, bri Pollogut, mbi pullazin e të cilës, në kapërcyell të shekujve, shpërthenin gjyle topash në faqemalin prej nga rezistonin luftëtarët e lirisë… tërë atmosfera, përthithur nga shpirti dhe mendja e poetes fare të re, atmosferë ngjeshur me pasiguri për qenien… trazira që në hapësirën shqiptare janë ende të pambyllura… Sa debate, të shkruara a të shqiptuara ka thithur bota krijuese, super e ndjeshme e poezisë së saj, gjatë këtyre viteve.
Bota krijuese e Lindita Ahmetit përngjan në një çark prore të ngrehur që vigjilon përthithshëm vibrimet e dukshme dhe të fshehta, nga më të hollat, krijon ngarkesën e sampos poetike të saj…, lundruese mes syprinave sa te qeta, sa valëve të frikshme dhe thellësive të errëta përftuar iluminime të zërit, që përfut, përbluan prurje të pandërprera nga gjithësia, përfshirë tokeqiell të artikuluar art majash. Botë krijuese që me vendim perëndish i ndalohet ecja në këmbët fizike, pos kur babai e merr hopa me gjithë karrocë, ajo me dhuntinë e talentit, imagjinatës, i bie pashëmëpashë, oreçast, kësaj gjithësie, për t’i ngarkuar vargjet e veta reflekse universale; dhuntia vizionare e saj e ka të natyrshëm aluzionin dhe thellësinë figurative të pontimeve, të përgjithësimeve filozofike mbi jetën, ekzistencën, lumturinë, ëndërrimin, tragjiken…
Zatën poezia, ashtu siç e kam përmendur edhe më parë, në kuptimin e gjerë të saj, përkatësisht edhe në kontekst të poetikës së Aristotelit, larg nga fushëveprimet e tjera, prek dhe përfshin më thellësisht botën shpirtërore, shtrihet drejt shtresave të thella dhe të reja filozofike, dhe ajo që më në fund është bindje e përhershme në fushën e krijimtarisë artistike përgjithësisht, që nga antika, është: të vërtetat që sjell arti poetik, janë më të vërteta, më të besueshme nga të gjitha narrativat që sjell historia, e cila, duke qenë përherë e hapur për rishikim, për riplotësim, për rivlerësim, të tillë e ka dhe besueshmërinë e saj. E vërteta e poezisë, që nuk vjen jo vetëm dëshmi reale, dokument, është e vërtetë e nxjerrë nga thelbi i qenies njeri, nga natyra e sjelljes së tij në të gjitha situatat, gjendjet, kontekstet përballë gjithë përvojës së tij që nga ekzistenca, përballë gjithë sfidave, ëndrrave, shpresës, dashurisë… Prandaj arti poetik-letrar, duke e përballuar arbitrin kohë shndërrohet vlerë universale për njeriun, e njeriut: lexuesi i nënshtrohet natyrshëm, duke e pranuar të vërtetën e saj si të vërtetë të tij, edhe atëherë kur ato vijnë përmes fluturimeve më fantastike, më jashtëtokësore… Mbetet e vërtetë absolute thënia e Aristotelit se e vërteta e poezisë është më e vërtetë se ajo e historisë, e që, sot e tërë ditën, mbetet bosht mbështetës i të gjitha teorive narratologjike, ndër shekuj, sa herë ndërrohen, me të drejtë, perspektivat perceptuese. Relacioni realitet-mimesis mbetet bosht referencial, ai thelb i poetikës antike.
Poezia arrin të kalojë përtej hapësirave realisht të pushtuara, të njohura të mendjes, të dijes e të ndërdijes, ajo, poezia, që nga fillimet, arrin të vërvitet lartësive përtejqiellore, të shfaqë udhë të pashkelura, të parrahura, por të ëndërruara të njeriut, njësoj siç ndodh edhe me poezinë e Lindita Ahmetit. Poezia e saj qartë, natyrshëm dhe me kreacion, i bën të besueshëm edhe imazhet ngarkuar me tisin magjik, mistik bashkë. Zëri lirik në këtë botë krijuese, e ndjen dhe parandjen të sotmen dhe të nesërmen e babait, gëzimin, shpresën, vuajtjen; veshsyri i brendshëm i saj dëgjon monologun e brendshëm të tij, dialogun me botën përreth dhe në gjithësi gjatë ecjes, gjatë përhumbjeve të tij përsiatëse, gjatë ecejakeve si somnambul korridoreve të errëta e pafund, gjatë prehjes shtrirë në kënd divani…
Libri më i fundit i Linditës, siç e thashë, mban titullin “Nga mështeknaja e babait”. Është pylli atëror, i mështeknës, drurit që rritet në klimë të ftohtë, trupdrejtë, lëvere të bardhë, të lëmuar, gjethe të dhëmbëzuar, dhe që, nga pamja që kanë, në popull personifikohen si të kreshpëruara, si flatrat e shpendit kur u bën mburojë zogjve nga grabitqarët; acarimi i tyre stinor, i gjetheve, bashkë me tiparet e tjera të drurit, artikulojnë një figurë metaforike nga më ekspresivet në poezi; e përplotëson gjeturia e brendshme e drurit mështekne, që ka të palosura, palimpsest rrathët e lashtësisë atërore; mjeshtri nxjerr dërrasat nga ai trup, orenditë e shtëpisë së babait, dekor hijeshie, të mështeknajës së babait, metaforën e zgjeron në hapësirë dhe kohë rrezatimin kuptimor dhe estetik.diç vështronte në gjysmëterr përmbi shkretëtirë. unë e hetoja praninë e ftohtë të një frymë, por s’mund të shihja gjë përveç dridhmave të natës që rënkonte. e hapa dritaren e kullës që ta pikas syrin përgjimtar, sërish nuk pashë gjë përballë meje. pastaj ia dha era dhe e hoq pluhurin e harresës që mbante peng të kaluarën, hijen e dyshimit dhe gjysmëterrin që rëndonin mbi të tashmen, duke zbuluar një dru me kurorë të madhe i cili, ndonëse jepte përshtypjen e diçkaje joreale, ishte krejtësisht i vërtetë dhe këtë e kuptova nga lulet
iris illyrica
që kishin çelur dy-tri hapa përtej rrethit që e kap kurora, nga poleni që ma solli era dhe nga oaza që shkëlqeu.
(Gështenja)
Krahas mështeknës, poetja sjell edhe simotrat apo sivëllezërit, gështenjën dhe rrapin, që, në poezi dhe bimësi janë familje e gjerë, në strehën e përbashkët të mështeknajës, simbol etnie. Vendosur brenda këtij konteksti hapësinor bie fjala, Gështenja, poezia me të njëjtin titull, vjen rrëfim poetik, përfshirë brenda 15 shkallëve lëvizëse. Me lëvizje të kursyera ajo sjell pamje mes ëndërr-zhgjëndrrës, vendosur surealisht tokeqiell, brenda një nate të trazuar të zërit lirik; në gjysmë terr, diku mbi shkretëtirë, intuita krijuese ndjen një si prani, pranë e gjithandej që përgjon, – ndihet fryma e gjësë së pranishme, si drithërime terri, ajri, pezull, e padukshme; e hap dritaren, kot, se mos mund të dallojë gjë zëri lirik dhe, s’mungon shfaqja e re: nga thellësitë e harresës, një dru kurorëmadh, aty pranë edhe lulja, tanimë emblematike iris illyrica; shenja që, duke qenë në krahët e ëndrrës, zëri e bind veten se është brenda realitetit. Druri dhe gjithë pamja madhështore i zgjon kujtim-gjelbërimin nga femëria…; është gështenja, simbol i lashtësisë që e gjallëron, i jep shpirt visit (atëror) në evokim e në prani të këngës së nimfave… nga krejt pamja mahnitëse, zëri lirik, për një çast mbetet pa fjalë – krejt nën hijen madhështore të drurit, mbi dhe në qendër të një hapësire thuaja të thatë, shtrirë e mbuluar rërë… Ja edhe prania e Drijadës, gjysmëperëndia antike që i jep gjallëri gjithësisë gjelbërim, tani e plagosur e mbështetur në hijen e drurit, në përpjekje për të rrezatuar krenari. Në këtë mozaik, pamjet lëvizin me shpejtësi, shkrepje të befasishme, ndër të cilat edhe grimca femërie, ja beh erosi – në shaminë mbështjellëse të fytyrës së zërit. – gjest erosi për t’ia larguar vetminë, djali i fqinjëve, i ëndrrave, me një tufë lule iris illyrica dhe një vërvitje nga ëndrra në ikje tek ajo e radhës, tani artikuluar përmes vargjeve, në hyrje me një pyetje (bosht i poezisë); a thua i ka për mua?
Në një pjesë të krijimtarisë së saj, fare i veçantë tek ne, i vetmi ku autorja shërbehet edhe me shenjat e pikësimit dhe, ku frazat brenda pikave zëvendësojnë vargjet, të shtrira horizontalisht, kjo pjesë tek poezia Gështenja, që në hapje shfaq vetminë planetare të zërit; në mbërthim acari të brendshëm me rrathë shtrëngues pas ikjes shtegut të djalit duke lënë pas daravitje ëndrrash, baule ngarkuar kujtime, që do thahen bashkë me lulen iris…
Çdo gjë merr rrokullimën humnerisht, rrjedhë stuhi që rrëmben përpara çdo shpresë duke lënë vetminë planetare, nën një yllësi pafund, pa frymë njeriu; treti çuni i bukur i fqinjëve, çdo gjë përfshihet në shtjellë universi – edhe filizat fluturues të gështenjës, boçat, kokrrat, çuni e sekush kokë më vete, pa ku, pa pse, dorëzuar stuhisë së verbër brenda një hapësire pafund… në këtë rrëmujë trishtuese, çudia; të jetë i pranishëm Kupidoni (variant i mitologjisë egjiptiane i erosit…), nën hijen e gështenjës, nën madhështinë e tij a në qëndismën e shamisë së bardhë; a mund ta përballojë ai, Kupidoni, visin në rërë e thatësi…
* * *
dita ka dalë e zezë
rënkon ujëvara e përroit kristal
furtuna e pushton pyllin me krahjeta
shtohen drithërimat e linit
dhe fundoset zëri i tij i papërsëritshëm
(Tregimi i zi)
Ja pse ka shumë zi në hapësirën e përditshmërisë të këtij zëri poetik, përditshmëri në të cilën, zëri përjetë mbërthyer në karrocën e gurtë, është në përballje të pandërprerë me personazhe perëndish, që i sfidon dhe e sfidojnë pa ndërprerë, ditenatë e nateditë, nga të gjitha statuset dhe perspektivat…; aterojnë në fronin suprem të poetes herë të ngarkuara bubullima e gjëmime kërcënuese, për atmen e saj sidomos, herë për të kurdisur gjëma, e shpesh, e më shumë, për të qëndruar engjëj mbrojtës të atmes dhe për të ndërhyrë drejtpërdrejt… në të mirë të mështeknajës së babait, për fatin e saj për të cilën e ka dhuntuar qielli atë, poeten.
Krejt ky mozaik poetik është dëshmi se kemi të bëjmë me një shfaqje, prurje fare ndryshe në poezinë tonë; fatprerët e Olimpit, një zot perëndi a gjysmë perëndi, i kanë caktuar, prerë asaj të bëjë përpjekje për t’i zbutur mëritë, zemërimet e tyre, për blatim të merituar dhe për të vënë në mburojë të kauzës poetike; herëpashere edhe për të tërhequr vëmendjen e Adonisëve, Erosëve, të paktën sa për të hedhur ndonjëherë shikimin këndej…; betejë titanike, sa për t’ia bërë të qartë kurdisjen e pas-shpinave babait, sa për ta vetëdijesuar shenjash e sinjalesh ngarkuar shqetësim e frikë, sa për t’u bërë syeveshë vigjilimi, për tu shndërruar engjëll vigjilues, krah e në shoqërim të perëndive ogur-bardha.
Të marrtë dreqi Sadije,
Të marrtë,
Më bëre të qaj me lot,
Por edhe më çmalle shumë
Me një Dritëro TENDIN që s’e njihja deri sot,
Po më bëre që ta njihja edhe unë nga ti,
Më e besueshmja, njeriun më njeri.
Faslli Haliti
I madhi Dritero ka lene shum…. ,per ne è per ju….kenaqesi ta fillosh diten keshtu …..DRITEROI eshte midis nesh …..
Edhe mua mu mbushen syte me lot kur lexova kete shkrim teper njerezor te Sadijes, por jeta keshtu eshte, vijme dhe ikim nga kjo bote dhe vec kujtimet mbeten. Dhe Sadija ka plot prej tyre dhe po i ndan me ne.