Lindi më |
8 gusht 1926 |
Vendlindja |
Berat, Shqipëri |
Vdiq më |
6 nëntor 2017 |
Vendvdekja |
Ankara, Turqi |
Profesioni |
Shkrimtar, poet, dramaturg |
Vepra të njohura |
- Mekami, melodi turke
- Stina e stinëve
- Odin Mondvalsen
- Kënga shqiptare
- Tregtari i skeleteve
|
Bashkëshortja |
Zydije |
Kasëm Trebeshina (Berat, 8 gusht 1926 – Ankara, 6 nëntor 2017) qe partizan, oficer i Drejtorisë së Mbrojtjes Popullore, nëngjyqtar, student i regjisë, dramaturg, poet e romancier shqiptar[1] me origjinë turke.[Cito burimet]
Cilësohet si personazh problematik, veprat, thëniet dhe qëndrimet e të cilit kanë ndjellur mjaft debat.
Jeta
Lindi në lagjen “Murad Çelebi” të Beratit në shtëpinë e familjes së të ëmës. Ishte djali i dytë i Hysen Vinokashit dhe Hatixhesë. Sipas Trebeshinës, familja e tij ishte me origjinë nga Saruhani, prej nga vinin parardhësit e tij turq Durasi me të birin Balin, të ngulitur në Vinokash të Përmetit më 1417 pasi ishin përzier në luftërat civile të kohës së Sulltan Bajazitit I dhe Sulltan Mehmetit I.[2]
Shkollimin fillor e kreu në vendlindje, fitoi bursë dhe nisi të mesmen e kohës në Shkollën Normale të Elbasanit. Gjatë kohës së shkollës normale autoritetet e shkollës ia vunë mbiemrin Trebeshina, deri atëherë si llagëp mbante Vinokashi. Shkollimi i ndërpritet më 8 prill 1942, kur u arrestua si pjesëmarrës i një celule komuniste të Grupit të Shkodrës drejtuar nga Zef Mala.[3]
Gjatë Luftës së Dytë Botërore ka qenë partizan me Lëvizjen Antifashiste Nacional-Çlirimtare. Ka luftuar në zonën Fier-Mallakastër me Ballin Kombëtar, ndërsa më vonë veproi në Vlorë[4]. Pas vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri shërbeu si oficer i Drejtorisë së Mbrojtjes të Popullit kur drejtohej nga Koçi Xoxe dhe më pas nga Nesti Kerenxhi, shërbim që mbaroi më 1947. Më 1945-1946 shërbeu po ashtu si ndihmësgjyqtar i Bilbil Klosit[5].
Trebeshina studioi në Institutin e Teatrit “Ostrovski” të Leningradit, po nuk i përfundoi studimet.[6] Sipas veprës autobiografike të Myftiut, Trebeshina e la shkollën, pasi lexoi deri në fund veprat e Bajronit[7].
Në fillim të viteve ’50 punoi si aktor në Teatër Popullor, Tiranë.[8]
Botimi i tij i parë është në vitin 1953, kur botoi dramën historike “Kruja e çliruar”.[9] Po atë vit, në Lidhjen e Shkrimtarëve u votua botimi i veprës “Kënga e këngëve”, mirëpo sipas Trebeshinës, Ismail Kadare ishte një ndër të paktit që votoi kundër.[10] Megjithatë, në këtë kohë Kadare ishte gjimnazist 17-vjeçar në Gjirokastër. I ballafaquar me këtë fakt Trebeshina ka pretenduar se Kadare me siguri e ka ndërruar moshën.[11]
Trebeshina, bashkë me Mark Ndojën dhe Mehmet Myftiun[11] u përjashtuan më 24 shkurt 1954 nga Lidhja e Shkrimtarëve. Trebeshina u kritikua për: “qëndrim nihilist kundrejt letërsisë së realizmit socialist”[9]. Kjo situatë e jetës së Trebeshinës (1953-1963) pasqyrohet në romanin autobiografik “Shkrimtari” të Mehmet Myftiut, ku autori i mvesh Trebeshinës në vepër emrin Hysen Shkreta[7]. Sipas studjueses Mullahi, Trebeshina kishte studiuar jashtë dhe e njihte mirë letërsinë klasike, duke qenë në gjendje ndërkaq të kuptonte fare mirë nivelin e ulët të letërsisë që po krijohej, dhe sado që ngrihej në piedestal, ai nuk mund të mos kuptonte se letërsisë i kishte humbur poetizmi. Shpesh i kishte kritikuar veprat e dobëta si “artikull gazete” apo “traktat”.
Në 1954 Trebeshina dënohet me 3 vjet burg me akuzën për agjitacion dhe propagande kundër pushtetit, ai u dënua sepse në biseda me “persona të rrethit të tij shoqëror ose letrar ai ka folur se donte të largohej nga atdheu i tij dhe të shkonte në një shtet borgjez si në Zvicër ku të zhvillonte talentet e tij letrare më të mira. Këtë e shndërroi në një fakt letrar në veprën “Odin Mondvalsen”[9].
Në revistën letrare-artistike, shoqërore-politike “Nëntori”, të vitit 1954, për Trebeshinën i cili po vuante dënimin e parë, shkruhet:
“Partia jonë zbuloi dhe demaskoi pikëpamjet antipatriotike në letërsi të Kasëm Trebeshinës me shokë, të cilët mohonin në mënyrë të hapët realizimet dhe sukseset e letërsisë sonë të re, fetishizonin të kaluarën, shtrembëronin vlerat edukuese të klasikëve, nënçmonin rëndësinë revolucionare të realizmit socialist dhe të letërsisë sovjetike dhe përpiqeshin në këtë mënyrë të godisnin në këtë mënyrë fuqinë krijuese të popullit tonë, mundësitë dhe besimin e tij në ndërtimin e të sotmes heroike dhe të së ardhmes së lumtur. Këto pikëpamje janë shprehur edhe në veprat e tyre, disa prej të cilave janë të ngjeshura me frymë kozmopolitizmi, subjektivizmi të theksuar, megalomanie dhe narcizizmi”[9].
Paragrafi i parafundit në dosjen e tij:
I pandehuri Kasëm Trebeshina ka shkruar një seri veprash, në shumicën e tyre, gjërat janë parë me pesimizëm, nihilizëm, jashtë realitetit dhe kundër frymës së partisë, kundër realizmit socialist[12].
Gjatë burgimit është trajtuar mirë dhe është liruar më 1955 duke kryer vetëm 11 muaj dënim. Sa herë Trebeshina kryente vepër penale, hetuesit nuk silleshin me të si me të tjerët, përkundrazi, ata tregoheshin të butë, nuk e torturonin, nuk provonin t’ia rritnin dënimin dhe në fund as atë dënim që ia caktonin kurrë nuk e kryente të plotë.[5]
Kjo qasje e autoriteteve ndaj tij vazhdoi edhe pas daljes nga burgu: në vitet 1955-1962 nuk bëri asnjë punë. Ndonëse të vetëdijshëm që ai nuk punonte, autoritetet nuk ndërmorrën asgjë kundër tij, as i bënë trysni për ta shtyrë të punonte[13]
Më 18 maj 1962 komisioni i internim–dëbimeve e dënoi atë me 5 vjet internim, që filloi më datë 18 maj 1962 dhe mbaron në datë 18 maj 1967.[11] Mirëpo as këtë dënim nuk e kryen të plotë. Nga Zvërneci e çojnë në Gramsh ku dha disa orë mësimi në shkollën 11 vjeçare[13].
Trebeshina u dënua edhe për veprat e pabotuara, ato në dorëshkrim. Në vendimin e Gjykatës së Lartë në prill të 1981, për dënimin tij merren parasysh “ekspertiza” e veprave të tij në dorëshkrim (rreth 120), të cilat i morën gjatë arrestimit në shtëpinë e tij, këto recenca shkruajnë që dorëshkrimet “pasqyrojnë rryma të ndryshme ultrareaksionare që karakterizojnë letërsinë dhe artin dekadent” në to u “gjenden pikëpamje armiqësore”[9].
Pas rënies së komunizmit u proklamua si disident duke marrë për bazë një promemorie që thuhej t’ia kishte dërguar Enver Hoxhës në vitin 1953, ku e kritikonte metodën e realizmit socialist. Në një intervistë, përkthyesit e tij në anglisht[6] dhe gjermanisht kanë përmendur se Trebeshina ka qenë 17 vjet në burg[14].
Ndërroi jetë në Ankara, pranë së bijës, më 6 nëntor 2017[15].
Çështja Trebeshina
Në një editorial eksperti i medias dhe rolit të saj, Xhaferr Rakipllari shkruan:
Me të drejtë shtrojmë pyetjen, a ekziston “Çështja Trebeshina”? A është dëgjuar ndonjëherë klithja e tij e brendshme që është më tepër se një këmbanë alarmi për hierarkinë e sotme të vlerave në letërsi? Komercialiteti i letërsisë, mbushja e faqeve të zvetënuara të gazetave me batuta dhe “sugjerime psikoterapike” e largojnë letërsinë nga e vërteta[16].
Në të gjallë të tij në përgjigjet e dhëna një interviste pohonte se e kishte të vështirë të botonte veprën e plotë, i mendimit se përgjegjësinë në kohën e regjimit e kishte Partia e Punës dhe pas ’90 e kishte koncepti primitiv mesjetar shqiptar i qeveritarëve që kujtojnë se kushedi çfarë janë, përfshirë klanin i Gjirokastrës mbështetur prej tyre[17].
Disidenca
Diskutimet mbi disidencën nisën që në fillim të viteve ’90 dhe kundërthënësit për disidencën e Trebeshinës duke dyshuar qenësinë e promemories mbi bazën e së cilës bëri jehonë disidenca e Trebeshinës, dhe është quajtur fabrikim[11]. Albanologu dhe përkthyesi i Trebeshinës në anglisht, Robert Elsie nuk la ndonjë të dhënë nëse kishte dijeni për qenësinë e promemories, e paraqiti si disident.[6] Nga ana tjetër, mendohet se disidenca fabrikim i bërë pas rënies së komunizmit, me qëllimin e dëmtimit të imazhit të Ismail Kadaresë.[18] Kadare shpreh indinjatën për shpalljen e një “ish-oficeri të Sigurimit” si disident. Një pjesë të fajit për përhapjen e “mitit të disidencës” së Trebeshinës, ai ia hedh albanologut Elsie, i cili e kishte futur atë në veprën e tij mbi letërsinë shqipe.
Vetë Trebeshina nuk pëlqente ta quanin disident, sepse sipas tij disidencën donin ta shndërronin në monopol[19][20]. Roland Gjoza, nga hulumtimi i dosjes së Trebeshinës, përcjell se promemoriet janë dy dhe jo një, por asnjëra nuk është e vitit 1953 siç është divulguar[12].
Trebeshina vs Kadare
Pas rënies së regjimit komunist dolën në pah fërkime që përgjatë diktaturës kishin qëndruar të fashitura. Si në rastin e debatit disavjeçar mes Ismail Kadaresë dhe Rexhep Qosjes, gjeti jehonë mediatike një dikotomi po e tillë mes Trebeshinës dhe Kadaresë[21]. Qëndrim ky që pohohet ndër veprat e Trebeshinës[3] më shumë se tek daljet e tij në media. Por aq sa ç’është servirur si eskluziviste kjo dikotomi, po aq kritikonte edhe Dhimitër Shuteriqin dhe Dritëro Agollin[22]
Autori Sadik Bejko në një vepër të tijën me mëtesën për të sqaruar lexuesin për disa episode të vagullta të thëna nga Trebeshina për periudhën e regjimit, peshon situatën e votimit të veprës “Kënga e Këngëve”, e cila sipas Trebeshinës nuk u votua nga Kadare. Bejko kthjellon se në atë kohë Kadareja ishte gjimnazist 17-vjeçar në Gjirokastër. I ballafaquar me këtë fakt Trebeshina ka pretenduar se Kadare me siguri e ka ndërruar moshën[11].
Në sprovën “Mosmarrëveshja”, Ismail Kadare, duke u bazuar në të dhënat e zbuluara në librin e Sadik Bejkos “Disidentët e rremë” pas hulumtimit të këtij të fundit në arkiva, e akuzon Trebeshinën si “një themelues i Sigurimit” dhe “vrasës”. Shkas për këtë të fundit merr vrasjen e një bashkëluftëtari të ri me plumb pas koke, që partizani Kasëm Trebeshina kishte bërë gjatë Luftës së Dytë Botërore me urdhër të eprorëve.[23]
Për Trebeshinën Kadareja është diçka tjetër përveçse një njeri, aq sa tek vëllimi autobiografik “Dafinat e thara” e shkruan ismailkadaretë sikur të jetë një sindromë[3] dhe në një intervistë kumtonte se në qoftë se do t’u jepej “Dimri i madh” gjimnazistëve, duhet t’u jepej edhe “Mein Kampf”. Për ta përforcuar këtë qëndrim shton “Letërsia e shërbesës nuk është letërsi”[20].
Çështja e origjinës
- – Kjo tregon se nuk jam tamam përmetar, – ma ktheu Kasëmi. Se unë kam një damar turk. Kur isha një herë në Romë,në Itali, ku më kishin ftuar për letërsinë, u thashë miqve të mi:
- – Përse më kini thirrur, unë nuk vlej ndonjë gjë.
- -Ti, Kasëm, sikur ke diçka të veçantë nga shqiptarët e tjerë.Se unë e njoh psikologjinë e njerëzve të vendit tuaj, – më thanjë profesor i fushës së letrave.
- – Ndryshoj, ia ktheva, se jam me origjinë turke. Ne kemi bërë një perandori që u shtri në tri kontinente dhe përfshiutërë detet e Mesdheut që janë në prag të një oqeani…
- — Kasem Trebeshina duke folur për origjinën turke[24]
Pohimi i origjinës së vet nga ana e shkrimtarit në komunikim publik dhe në veprën “Dafinat e thara”, në bashkëshoqërim me lëndën narrative të romanit “Mekami”, ka ndjellur disa publicistë, të cilët duke i peshuar mjetet e tij shprehëse si “fyerje raciste ndaj shqiptarëve” e krahasuan me Mein Kampf-in e Adolf Hitlerit apo Veprat e Enver Hoxhës.[25] Nga ana tjetër, qëndrimi i kritikut dhe studjuesit të veprës së Trebeshinës, Behar Gjoka, fton për ta kthjelluar këtë tollovi duke cituar veprën tjetër, “Odin Mondvalsen”, ku personazhi kryesor pohon se është danez. Kësodore Gjoka, duke i dhënë vëmendje trillit letrar, davarit vëmendjen ndaj vetërrëfimeve për origjinën apo kur trajton historinë[26]. Gjoka në një artikull tjetër e përshkruan Trebeshinën si një enigmë që lexohet ende nga biografia[27]. Biografi Dragoi ilustron si në një rast Trebeshina origjinën shqiptare e lidh me konformizmin. Në periudhën komuniste, gjatë marrjes në pyetje nga një Komision Mjekësor në spitalin psikiatrik, Trebeshina u thotë mjekëve se ishte turk, dhe se pikërisht për këtë arsye nuk ishte konformist si ata:
”Origjina ime është turke. Madje kjo është arsyeja që unë jam ndryshe nga ju, në të kundërt do të isha si ju, konformist[10].
Ndërsa gjuhëtari dhe poeti Agim Morina përcjell se qëndrimet kundrejt origjinës i kishte prejse kënaqej duke provokuar bashkëbiseduesit[28]. Biografi Dragoi sjell edhe një përsiatje tjetër mbi këtë pohim shumë të debatuar:
Shkrimtari flet lidhur me origjinën e largët turke të të parëve të tij. Për këtë çështje Trebeshina ka folur herë me mllefin e njeriut që e ka pirë deri në fund kupën e vuajtjes, herë me sensin disi grotesk të individit kozmopolit. Për të nuk ka rëndësi përkatësia etnike. Mjaft kritikë e studiues të veprës së tij, më shumë se një fakt, kanë parë këtu një trill të shkrimtarit, për të komplikuar dhe këtë detaj të jetës së tij, siç ishte e komplikuar dhe plot dyzime gjithë pjesa tjetër e kësaj jete, e cila i kaloi në buzë të humnerës tragjike[10].
Vepra
Nga veprat e shumta të Trebeshinës, në kohën e regjimit u botuan Artani dhe Min’ja ose hijet e fundit të maleve, një përkthim anonim i pjesëve teatrore të Lorkës[6], një sërë poezish të tij të botuara në gazetën “Letrari ri” si dhe një sërë dramash “Heronjtë” në ’52 dhe “Shtrojnë malet” në ’53. Gjatë vitit 1953, në “Letërsia jonë”, organi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, në numrin 3, 5, 6, etj, u botuan nga Trebeshina, një sërë poezish, dhe në nr. 10 u botua një dramë me 5 akte, “Kruja e çliruar”. Botimet e krijimeve të tij në periodikët kryesorë letrarë të kohës, (prozë dhe poezi), tregojnë se kemi të bëjmë me një shkrimtar prodhimtar që ka nisur të njihet në radhët e shkrimtarëve dhe lexuesve[9].
Tri prej pjesëve të tij prozaike u redaktuan nga Ardian Klosi në vëllimin Stina e stinëve, botuar në Prishtinë më 1991 kur dhe nisën t’i botoheshin pjesa më e madhe e veprave[6]. Botuesi i tij, Abdullah Zeneli ka deklaruar se ka qenë Martin Camaj që e ka mundësuar kontaktin mes shkrimtarit dhe botuesit[3][29]. Më 1992 do të botohej e “Legjenda e asaj që iku” në Tiranë. Trebeshina ka shkruar edhe romanin epope me 5 vëllime Kënga shqiptare. Vëllimi i I-rë i romanit, sipas shënimeve të shkrimtarit, përfundoi në vitin 1951, ndërsa i fundit më 1966. Sipas studjueses Mullahi, duke u kthyer pas në kohë dhe duke analizuar zhvillimin letrar të kësaj periudhe, bindemi plotësisht se vepra është shkruar në ato dhjetëvjeçar, sepse mban brenda vetes prirjen letrare të saj[9].
Megjithatë pjesa më e madhe e veprës së Kasëm Trebeshinës është ende në dorëshkrim: 18 vëllime me poezi, 42 pjesë teatrore, 21 romane e vëllime me tregime etj.[6] Përkthyesi i Trebeshinës në gjermanisht, Hans Joachim Lanksch e sheh si një shkrimtar të papërkrahur dhe gjerësisht të panjohur[30], ndërkohë që lexues të veprës së tij në gjermanisht kanë parë afëri me Eugène Ionesco[14]. Tregimi “Pse nuk u bë qytet fshati ynë” nga viti 1994 është i përfshirë në antologjinë “Maja e çelur”, tekst për shkollat e mesme, hartuar nga Gjergj Zheji (fq.187-191)[11]. Më 2005 fitoi çmimin “Buzuku” në Kosovë me romanin “Tregtari i Skeleteve”[29].
Në rrafsh letrar ka lënë rreth 170 dorëshkrime[20] duke lëvruar gati të gjithë zhanret e letërsisë. Sipas studjuesit të veprës së tij, Behar Gjoka, Trebeshina futi në letërsinë shqipe surrealizmin[31].
Dramaturgjia
Pas viteve ’90, filloj dhe botimi e vënia në skenë e dramave të Trebeshinës. Dramaturgjia e Trebeshinës, duke u nisur nga struktura formale dhe tematike, shfaq elementë të qartë ngjashmërie me dramën e absurdit dhe paradoksit zhvilluar në Evropë veçanërisht në vitet 50-60 të shekullit XX me përfaqësues Beketin, Joneskon, Pirandelon, por që nuk njiheshin në Shqipëri gjer vonë. Është një nga themeluesit e dramës moderne shqiptare, duke u nisur jo vetëm për nga dallueshmëria me traditën shqiptare, por edhe krahasuar me përfaqësuesit kryesorë të dramës moderne botërore. Ndonëse mbetet akoma i parealizuar amaneti i shkrimtarit, botimi i plotë i dorëshkrimeve të tij, numri i madh i veprave kanë peshën e tyre në traditën e letrave shqipe[9].
Prozë
- Stina e Stinëve, 1991
- Odin Mondvalsen 1991
- Fshati mbi shtatë kodrina 1991
- Koha tani, vendi këtu, 1992
- Qezari niset për luftë, 1993
- Rruga e Golgotës, 1993
- Mekami, melodi turke, 1994
- Hijet e shekujve”, 1996
- Nata para apokalipsit, 1998
- Ku bie Iliria, 2000
- Kënga Shqiptare, 1-5, 2001
- Më përtej kohërave, 2004
- Tregtari i skeleteve, 2006
- Shtigjet e shekujve, 2007
- Një ditë në natën pa fund (Dafinat e thara), 2016
Dramë
- Kruja e çliruar, 1953
- Legjenda e asaj që iku, 1992
- Historia e atyre që s’janë, 1994
- Ëndrra dhe hije, 1996
- Drama, 2006
Poezi
- Artani dhe Min’ja, 1961
- Lirika dhe satira, 1994
- Polimnia dhe Melpomena, 1-2, 2006
- Këngë për Kosovën, 2007
Të pabotuara
- Planetiada (roman në 8 vëllime)
Burime
- ^ Shkrimtari i përplasjeve të mëdha, Prishtinë: Koha Ditore, 11 nëntor 2017.
- ^ Dragoj, Nuri (2007). Trebeshina: Një jetë para gjyqit. Tiranë: Globus-R. p. 28. ISBN 978-99943-53-45-3.
Sipas Trebeshinës, të parët e tij, Durasi dhe djali i tij Bali,ishin turq nga Sarukani. Njerëz të përzier në luftërat civile të epokës së Bajazit Jillderëmit dhe të Mehmetit të Parë. Ata u internuan në Shqipëri më 1417-ën dhe u vendosën në Vinokash të Kazasë së Përmetit. Në këtë vis të bukur të Jugut, u ndien të plotë dhe u përshtatën aq mirë, sa për pesëqind vjet u ndryshuan në mënyrë të atillë, saqë asnjë nuk mund t’i dallontemë nga shqiptarët e tjerë.
- ^ a b c d (Italisht) Trebeshina K, Allori secchi, përkthyer nga E. Çali & N. Tonziello, Romë: Aracne, 2007. ISBN 8854812447
- ^ Trebeshina K., Ju tregoj për Luftën Civile dhe Ballin Kombëtar, intervistoi Kastriot Kotoni, shkurt 2007.
- ^ a b Dervishi K., Bilbil Klosi, gjykatësi komunist që dha shekuj burg dhe u mori jetën qindra antikomunistëve: krimet e komunizmit, 55. – Nr. 73, 24 mars, 2009, f. 2 – 3.
- ^ a b c d e f Elsie, Robert. “Kasem Trebeshina”. Robert Elsie: Albanian Literature. Marrë më 7 November 2017.
- ^ a b Alimemaj J., Trebeshina, gjyqi që iu bë në Lidhjen e Shkrimtarëve, Shekulli, 23 nëntor 2017.
- ^ Peci A., Esma Agolli: Trebeshina më ndaloi në rrugë para arrestimit, ja ç’më tha, Shqiptarja.com, 26 qershor 2015.
- ^ a b c d e f g h Mullahi A., Dosja gjyqësore e Trebeshinës u akuzua për pikëpamje armiqësore, Gazeta Shqiptare, 21 nëntor 2017.
- ^ a b c Dragoj, Nuri (2007). Trebeshina: Një jetë para gjyqit. Tiranë: Globus-R. p. 139-141. ISBN 978-99943-53-45-3.
- ^ a b c d e f Bejko S., Disidentët e rremë, Tiranë: 55, 2007, fq. 27-28. ISBN 987-99943-56-19-5.
- ^ a b Gjoza R., Dinjiteti i Kasëm Trebeshinës, marrë nga vëllimi me ese “Satirikon”, Tiranë: Uegen.
- ^ a bBejko, fq 83
- ^ a b Lanksch H. J., Kasëm Trebeshina në kërkim të së tashmes së përjetshme (titull redaksional, shkrimi është i 1996), Shekulli, 8 gusht 2016.
- ^ Hamzai, Dhurata (7 November 2017). “Ndërron jetë në moshën 92-vjeçare Kasëm Trebeshina”. Marrë më 7 November 2017.
- ^ Rakipllari Xh., A ekziston një “çështje Trebeshina”?, Start, 1 nëntor 2008.
- ^ In memoriam Kasëm Trebeshina, intervistuar nga Renato Kalemi, botuar në Klan, nr. 495, marrë nga fax.al më 22 dhjetor 2017.
- ^ Apolloni, Ag (25 maj 2015). “Disidenca e Don Kishotit”. Panorama Online. Marrë më 7 November 2017.
- ^ Trebeshina K., Disidenca dhe debati Kadare – Qosja, Express, Intervistoi Alfred Beka, Prishtinė, 22 maj 2006.
- ^ a b c Dragoi N., A do të botohet vepra e Trebeshinës pas vdekjes?, Koha Jone, 9 nëntor 2017.
- ^ Kasëm Trebeshina, shkrimtari me jetën e vet dhe veprën e rivalit, politiko.al, 26 nëntor 2017.
- ^ Shehu Xh., Lamtumirë “noprani” dhe rebeli Trebeshina, Dita, 8 nëntor 2017.
- ^ Kadare, Ismail (2012). Mosmarrëveshja : Shqipëria përballë vetvetes. (3 ed.). Tiranë: Onufri. pp. 270–271. ISBN 978-9928-186-54-6.
- ^ Dragoj, Nuri (2007). Trebeshina: Një jetë para gjyqit. Tiranë: Globus-R. p. 378. ISBN 978-99943-53-45-3.
- ^ Ndreca A., Kryeministri me gjak turk ndër vena, mapo.al, 7 prill 2012.
- ^ Gjoka B., Pamundësia e leximit të letërsisë si histori, Tirana observer, 2 maj 2012.
- ^ Gjoka B., Një qenie që endet midis legjendës dhe realitetit, Sot, 10 gusht 2011.
- ^ Morina A., Kasëm Trebeshina – Mjeshtri i sendërgjimeve rrëfimore dhe pronari i befasive të ëmbla, dialogplus.ch, 7 nëntor 2017.
- ^ a b Zeneli A., Kur Martin Camaj më propozoi veprën e Trebeshinës, intervistoi Violeta Murati, Mapo, 9 gusht 2016.
- ^ Guma A., Bisedë me Hans Joachim Lanksch, politiko.al, 20 shtator 2017.
- ^ Gjoka B., Përplasja Kadare-Trebeshina s’ka lidhje me veprat letrare, intervistë nga Dhurata Hamzai, Shqiptarja.com, 13 gusht 2013.
Komentet